Κ.Ι.: 3.10.'93. Βρισκόμαστε στο γραφείο του κ. Γιαννάκη Μάτση, βουλευτή και προέδρου στη συνέχεια του ΔΗ.ΣΥ., αδελφού του ήρωα Κυριάκου Μάτση. Με τον κ. Γ. Μάτση θα συνομιλήσουμε για τη ζωή, τη δράση και την προσωπικότητα του Κ. Μάτση.

Κύριε Μάτση, θα σας πάρω αρκετά χρόνια πίσω, ίσως χρόνια νοσταλγίας, αλλά και τραγικά χρόνια, γιατί θα θυμηθείτε τον αγαπημένο σας αδελφό και θα ήθελα να ξεκινήσετε από τα παιδικά χρόνια του Κυριάκου στο χωριό, μετά στην Αμμόχωστο, τους γονείς σας και γενικά το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγάλωσε, για να δούμε τις ρίζες και τις καταβολές του.

Γ.Μ.: Μιλούμε για την περίοδο προ του Β 'παγκοσμίου πολέμου και κατά τη διάρκεια του Β' παγκοσμίου πολέμου, μια πολύ ιδιάζουσα περίοδο για τα Κυπριακά δεδομένα, περίοδο δυσκολιών σε όλα τα επίπεδα, γιατί τότε το βιοτικό επίπεδο του λαού ήταν ασύγκριτα χαμηλό απ' ό,τι το γνωρίζουν οι μεταγενέστεροι και αιωρείτο στον ορίζοντα η αντίθεση του Κυπριακού Ελληνισμού προς τη συνεχιζόμενη αποικιοκρατία. Ήταν η εποχή που οι Κύπριοι μπήκαν εθελοντικά στο Β' παγκόσμιο πόλεμο, κάπου 30,000 περίπου, με προοπτική και στόχο η λήξη του πολέμου να τους εύρισκε απελευθερωμένους από τον αποικιοκρατικό ζυγό και ενωμένους με την Ελλάδα. Θυμάμαι τον Κυριάκο σ' αυτή την περίοδο να συζητά έντονα με τον τότε λοχία της Αστυνομίας που βρισκόταν στο Παλαιχώρι, όταν χτυπούσαμε τις καμπάνες για διάφορα γεγονότα εθνικής σημασίας. Ένα γεγονός που θυμάμαι έντονα ήταν κάτι που σχετιζόταν με την Εθναρχία, με τον Αρχιεπίσκοπο Λεόντιο, ο οποίος είχε αναλάβει Τοποτηρητής, στην προσπάθεια διευθέτησης του Κυπριακού με αποικιοκρατικές προσεγγίσεις, με αποδοχή συντάγματος. Και τον θυμάμαι μαθητή να συλλαμβάνεται από Ελληνοκύπριο λοχία της Αστυνομίας.

Κ.Ι.: Μαθητής του Δημοτικού ή του Γυμνασίου;

Γ.Μ.: Πρέπει να ήταν μαθητής του Γυμνασίου.

Κ.Ι.: Ο Κυριάκος γεννήθηκε το...

Γ.Μ.: ...το 1926.

Κ.Ι.: Επομένως ήταν του Γυμνασίου.

Γ.Μ.: Βεβαίως, ως μαθητής του Γυμνασίου, που ερχόταν το καλοκαίρι
στο Παλαιχώρι για τις διακοπές, ήταν έντονα πολιτικοποιημένος.

Κ.Ι.: Πόσα χρόνια σας χωρίζουν, κ. Μάτση, από τον Κυριάκο;

Γ.Μ.: Μας χωρίζουν 7 χρόνια. Είμαι του 1933. Θυμάμαι τον Κυριάκο να συζητά σε μια περίοδο που η αντιπαράταξη μεταξύ των κομμουνιστών και των εθνικιστών ήταν εντονότατη, μέχρι βίαιη.

Κ.Ι.: Ο Κυριάκος υποστήριζε την Ένωση;

Γ.Μ.: Ο Κυριάκος υποστήριζε την απελευθέρωση της Κύπρου, την ένταξή της στον εθνικό κορμό. Παράλληλα τον θυμάμαι να συζητά στα καφενεία τα προβλήματα του Παλαιχωρίου και της Πιτσιλιάς. Και δεν θα ξεχάσω, πολύ μικρός τότε, μια εντονότατη συζήτηση περί σταφίδας. Παρών στη συζήτηση ήταν ο Πλουτής Σέρβας, ο οποίος ήταν ο Γενικός Γραμματέας του ΑΚΕΛ.

Κ.Ι.: Για να συνοψίσουμε, κ. Μάτση, ο Κυριάκος ήταν έντονα κοινωνικοποιημένος και πολιτικοποιημένος.

Γ.Μ.: Απόλυτα.

Κ.Ι.: Όντας μαθητής ακόμα στο Γυμνάσιο.

Γ.Μ.: Όντας μαθητής στο Γυμνάσιο, στην Αμμόχωστο.

Κ.Ι.: Ποιο είχε Γυμνασιάρχη τότε;

Γ.Μ.: Τον κ. Καλαφατά, με τον οποίο είχε συγκρουστεί για την εξέλιξη του Β' παγκοσμίου πολέμου, εν σχέσει με τα Δωδεκάνησα. Νομίζω πως ο κ. Καλαφατάς προήρχετο από την περιοχή των Δωδεκανήσων' και πρέπει να ανατρέξει κανείς στα γραπτά του, για να επισημάνει αυτά τα πράγματα. Ο Κυριάκος είχε οργανώσει τότε μαθητική οργάνωση σε συνεργασία με το Γυμνασιάρχη και κατήρτισε καταστατικό λειτουργίας των μαθητών. Ζητούσε από τους μαθητές υπευθυνότητα, για να δικαιώσουν τους στόχους τους, ως ικανοί να οργανωθούν και να αντιπροσωπεύονται στα της λειτουργίας του σχολείου.

Κ.Ι.: Πολύ σύγχρονη αντίληψη. Πολύ προχωρημένη για την εποχή.

Γ.Μ.: Ναι, υπάρχει δικό του πολυσέλιδο έγγραφο. Είχε δε αναλάβει προσπάθεια να βοηθήσει τα φτωχά παιδιά, ώστε να μετέχουν σε εκδρομές και σε παιδική εξοχή, όπως την έλεγαν τότε. Η εξοχή επραγματοποιείτο υπό την καθοδήγηση της Μαρίας Π. Ιωάννου, η οποία ετύγχανε να ήταν συγγενής μας. Ο Π. Ιωάννου ήταν αδελφός της γιαγιάς μου. Στο έγγραφο περιγράφει με μεγάλη ικανοποίηση τα παιδάκια αυτά, που μετά από15 μέρες είχαν βάλει 1 κιλό, έφαγαν τυρί και διάφορες άλλες λιχουδιές. Αισθανόταν μεγάλη ικανοποίηση για την προσπάθεια αυτή.
Στην αντιπαράθεση ιδεών που υπήρχαν τότε, κατέβαλλε μεγάλη προσπάθεια να πείσει τους αριστερούς συμμαθητές του, του Γυμνασίου, ότι η σωστή θέση είναι περίπου τα ιδεώδη, όπως εξελίσσονται αυτή τη στιγμή παγκόσμια: της ελευθερίας της έκφρασης, της ελεύθερης διακίνησης Κ.Ο.Κ. Και μέσα στα γραπτά του υπάρχουν και τα κείμενά του περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων, γραμμένα πολύ ενωρίτερον από αυτά που υιοθετήθηκαν στον Άγιο Φραγκίσκο με την ίδρυση των Ηνωμένων Εθνών. Δέκα άρθρα ανθρωπίνων δικαιωμάτων εις τα οποία διαφαίνονται ουσιαστικά τα βασικά αιτήματα αξιοπρεπούς επιβίωσης της ανθρωπότητας, που είναι η ελευθερία της γνώμης, της έκφρασης, της παιδείας, της διακίνησης και ούτω καθ' εξής. Αιτήματα τα οποία αγωνίζεται ο Κυπριακός Ελληνισμός να αποκτήσει ξανά στον 21ο αιώνα!

Κ.Ι.: 50 χρόνια πριν. Κύριε Μάτση, θα ήθελα να γυρίσουμε για λίγο ακόμα στο Παλαιχώρι. Θέλω να δούμε τις ρίζες σας. Μιλήστε μας για το οικογενειακό σας περιβάλλον, τους γονείς σας, τα αδέλφια σας, τους συγγενείς σας, το κλίμα μέσα στο οποίο μεγαλώσατε, το φυσικό και βιολογικό, αλλά και το ιδεολογικό.

Γ.Μ.: Κλίμα σκληρής εργασίας για επιβίωση, κλίμα αφοσίωσης και διατήρησης της ρίζας και της καταβολής μας σαν λαού. Αυτά είναι τα στοιχεία που πράγματι κληρονομήσαμε από το γέρο Χριστοφή και τη μάνα μας Κυριακού. Ένα περιβάλλον που μας υποδείκνυε ότι η άμεση σύνδεσή μας με τη θρησκεία και την πατρίδα ήταν συστατικό αδιάβλητο, το οποίο έπρεπε να καλλιεργήσουμε και να ζήσουμε μαζί του.

Κ.Ι.: Ήταν το κύτταρο.

Γ.Μ.: Ήταν το κύτταρο. Αυτό ισχύει για τον Κυριάκο, για μένα και για το
Γιώργο, τον άλλο μας αδελφό.

Κ.Ι.: Είχατε αδελφές;

Γ.Μ.: Ναι, τη Σοφία, η οποία είχε πεθάνει πολύ μικρή. Ήμασταν, θυμάμαι, τακτικοί στην εκκλησία. Πηγαίναμε σε όλα, από τους εσπερινούς μέχρι τους όρθρους. Από την πρώτη καμπάνα που θα χτυπούσε ο παπάς. Ήμασταν επίσης και βοηθοί. Εξού και ο μεσαίος μας αδελφός, ο Γιώργος, ήταν και ο ψάλτης της εκκλησίας. Είχαμε όλοι μάθει Βυζαντινή μουσική και είχαμε ουσιαστικά γίνει γνώστες σχεδόν όλης της Θείας Λειτουργίας, των Ψαλμών του Δαυίδ, των Αίνων και των λοιπών.

Κ.Ι.: Όπως κι εμείς στο Μουτουλλά. Η ζωή μας περιστρεφόταν πέριξ του ναού, εντός και εκτός.

Γ.Μ.: Έχω μέχρι σήμερα την Οκτώηχο, έκδοση της Βενετίας του 1700, που μας έδωσε ο γέρος μας, μέσα στην οποία φαίνονται μάλιστα υπογραμμίσεις και οι υπογραφές και των τριών αδελφών, γιατί διαβάζαμε όλοι αυτά τα κείμενα.

Κ.Ι.: Κύριε Μάτση, οι γονείς σας ήταν αγρότες, άνθρωποι της υπαίθρου.

Γ.Μ.: Ναι. Ήταν ορεσίβιοι, ταλαιπωρημένοι, σκληρά εργαζόμενοι κάτοικοι της υπαίθρου. Δεν είχαν καν κατέβει στην πόλη. Η μάνα μου κατέβηκε μόνο στα τελευταία της χρόνια. Θυμάμαι το γέρο μου να μας διαβάζει την Οδύσσεια ή κάποια κείμενα του Ιωάννη του Χρυσοστόμου, Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως κι άλλα παρόμοια κείμενα, κοντά στη
νηστιά, τα οποία και εγκολπωνόμεθα. Το πνεύμα που ανεδύετο απ' όλα αυτά τα κείμενα γινόταν μέρος του εαυτού μας. Γι' αυτό και οι αρχές, ο σεβασμός για όλα όσα εθεωρούντο αξιόλογα ήταν μια επιβεβλημένη αναγκαιότητα.

Κ.Ι.: Το Παλαιχώρι, από πλευράς Μητροπόλεως, ανήκε στην Κερύνεια;

Γ.Μ.: Τότε ανήκε στην Κερύνεια, το μισό του Παλαιχωρίου. Το Παλαιχώρι εχωρίζετο σε Παλαιχώρι Ορεινής και Παλαιχώρι Μόρφου. Όπως το
διέσχιζε ο ποταμός Σερράχης, το δικό μας σπίτι ανήκε στη Μητροπολιτική περιφέρεια της Κερύνειας.

Κ.Ι.: Έχει σημασία αυτό, όπως ξέρετε. Η Κερύνεια ήταν η πιο ενωτική, η πιο αυστηρά εθνική.

Γ.Μ.: Ενθυμούμαι τον Μακάριο Β' τον από Κυρηνείας, να έρχεται με τη μούλα στο Παλαιχώρι. Ήμουν μικρός τότε και ήμασταν όλοι έξω από το χωριό, για να τον υποδεχτούμε και να τον συνοδεύσουμε στην εκκλησία ή στο σπίτι.

Κ.Ι.: Με δάφνες και μυρσίνη. Μου αναφέρατε πριν τον Π. Ιωάννου και τη συγγένεια που είχατε. Εξηγήστε μας καλύτερα τη συγγένεια.

Γ.Μ.: Ο Π. Ιωάννου, γόνος μιας πολύ εύπορης, αργότερα, οικογένειας στην Αμμόχωστο, ήταν αδελφός της γιαγιάς μου, ήταν πολύ στενή συγγένεια. Εξού και το επώνυμο Μάτσης και όχι Ιωάννου.

Κ.Ι.: Ήταν αδελφός της γιαγιάς σας. Όταν λοιπόν τελειώνει το δημοτικό Ο Κυριάκος, πάει στην Αμμόχωστο.

Γ.Μ.: Πάει στην Αμμόχωστο και μένει στο σπίτι του εκ πατρός θείου μας, ο οποίος είχε μεταφερθεί εκεί από τον Π. Ιωάννου, ο οποίος πήρε εκεί όλους τους εξαδέλφους του. Ο Π. Ιωάννου ήταν ο πρώτoς μεγάλος έμπορος της Κύπρου. Μετέφερε τους ανεψιούς του στην Αμμόχωστο και στην Αλεξάνδρεια. Όλοι εμείς είχαμε την ευκαιρία, χρησιμοποιώντας τη φιλοξενία του εκ πατρός θείου μας Γιάννη Μάτση, να σπουδάσουμε στο Γυμνάσιο Αμμοχώστου. Διαφορετικά, ίσως, θα μέναμε στο Παλαιχώρι, διότι δεν υπήρχε καμμιά απολύτως οικονομική δυνατότητα για να μας στείλει ο πατέρας μας στο Γυμνάσιο τότε. Αυτό ήταν δεδομένο για την εποχή εκείνη.

Κ.Ι.: Βέβαια.

Γ.Μ.: Γι' αυτό κι εγώ, όταν θα πήγαινα στο Γυμνάσιο, καθυστέρησα δύο χρόνια για να εγγραφώ. Έκανα δεύτερο χρόνο την έκτη τάξη του δημοτικού, περιμένοντας το θείο μου να έχει την ευχέρεια να με φιλοξενήσει.

Κ.Ι.: Περιμένοντας ίσως να τελειώσει ο Κυριάκος;

Γ.Μ.: Όχι. Ο Κυριάκος είχε τελειώσει, αλλά είχε άλλους αδελφούς του που υποστήριζε.

Κ.Ι.: Πολύ προοδευτικός ο θείος σας.

Γ.Μ.: Πάρα πολύ. Είχε σπουδάσει (όπως τον εσπούδασε εκείνον ο θείος του), τρεις αδελφούς και δύο ανεψιούς του στο σπίτι του.

Κ.Ι.: Ο Κυριάκος, όπως κι εσείς, μένατε στο σπίτι του. Τον βοηθούσε ο Κυριάκος στις δουλειές του;

Γ.Μ.: Βέβαια, ήταν ο καλλιεργητής πέριξ του σπιτιού, αλλά και στο εμπορικό, ήταν μόνιμος βοηθός τον καιρό των διακοπών.

Κ.Ι.: Θυμάστε τίποτε άλλο από τα Γυμνασιακά χρόνια του Κυριάκου;
Εκτός από τους εθνικούς αγώνες, την οργάνωση των παιδιών, την οργάνωση της εξοχής, τις έντονες συζητήσεις;

Γ.Μ.: Ήταν ο ομιλητής του Γυμνασίου και διασώζονται ακόμα ομιλίες του. Για παράδειγμα, εξέφρασε, κατά πανηγυρικό τρόπο, την αγαλλίαση του Κυπριακού Ελληνισμού για την ένταξη των Δωδεκανήσων, μετά το Β' παγκόσμιο πόλεμο, στον εθνικό κορμό.

Κ.Ι.: Και το είδε σαν προάγγελο και για την Κύπρο;

Γ.Μ.: Έτσι το έβλεπε, έτσι το αισθανόταν. Γενικά ήταν από τους πρωτεργάτες της Σοσιαλιστικής Πρωτοπορείας, του πολιτικού σχήματος που ίδρυσε ο αείμνηστος Χρ. Γαλατόπουλος. Αλληλογραφούσε, θυμάμαι, σε τοπικές εφημερίδες για την ελληνική παιδεία. Συζητούσε με τον Τεύκρο Ανθία.

Κ.Ι.: Υπάρχουν αυτά;

Γ.Μ.: Υπήρχαν. Δεν ξέρω αν μπορεί να βρει κανείς τις εφημερίδες της
Αμμοχώστου εκείνης της εποχής.

Γ.Μ.: Ο Κυριάκος υποστήριζε αρχές για την ελληνική παιδεία, τις οποίες προσπαθούμε να υποστηρίξουμε και σήμερα. Το θέμα, αν θυμάμαι καλά, ήταν να μην επαναπαυόμεθα με το μεγαλείο της αρχαίας Ελλάδος, της περιόδου του Περικλή κλπ, αλλά να προσπαθήσουμε να φτιάξουμε τα δικά μας έργα πολιτισμού και να προαγάγουμε τον Ελληνισμό μέσα στα σύγχρονα πλαίσια. Να μη θεωρούμε τους εαυτούς μας σπουδαίους, μόνο και μόνο, χάρη στους προγόνους μας. Κάπως αυτό ήταν το πνεύμα.

Κ.Ι.: Θυμάστε ποιες χρονιές ήταν;

Γ.Μ.: Θα πρέπει να ήταν το 1943 - 44. Η πολεμική περίοδος. Θυμάμαι ένα άρθρο του Κυριάκου για την ελληνική παιδεία, στο οποίο αναφέρεται στον Κ. Σπυριδάκη, που ήταν, τότε, ένας από τους διαπρεπείς επιστήμονες σε θέματα εκπαιδευτικά.

Κ.Ι.: Ήταν Γυμνασιάρχης. Να προχωρήσουμε κ. Μάτση. Όταν τέλειωσε το Γυμνάσιο πήγε κατευθείαν στη Θεσσαλονίκη ή εργάστηκε καθόλου εδώ;

Γ.Μ.: Επανερχόμενοι πίσω στην περίοδο εκείνη, θα θελα να πω πως, όταν ερχόταν στο Παλαιχώρι ο Κυριάκος, αποδεικνυόταν σκληρός δουλευτής. Είχαμε τρεις φουντουκιές σ' ένα απομακρυσμένο σημείο, πλησίον της Άλωνας. Πηγαίναμε μαζί να τις ποτίσουμε κάθε Παρασκευή. Ξεκινούσαμε, μόλις έβγαινε το "παλέτρι", όπως λέγαμε τα τρία άστρα πάνω από το άγαλμα της Μάνας, όπως είναι τώρα. Κι έπρεπε να βγει δυο κονταρόξυλα, όπως λέγαμε τότε, για να ξεκινήσουμε. Για να φτάσουμε, προτού χαράξει το φως στην τοποθεσία αυτή και να ποτίσουμε με το λιγοστό νερό που είχε σε ένα μικρό κολύμπι. Μετά περιμέναμε όλη την ημέρα, ίσως ξαναπάρει κάποιο νερό, για να ποτίσουμε και τις υπόλοιπες. Αυτή ήταν μια από τις συνηθισμένες ασχολίες, εκτός από τη βόσκηση των αιγών, του μαζέματος των καρπών, και οποιασδήποτε άλλης αγροτικής δουλειάς.

Κ.Ι.: Φαντάζομαι βάζατε ντομάτες, αγγουράκια, ρέντες.

Γ.Μ.: Ρέντες, πολύ λίγες υπήρχαν, ήταν πολύ φειδωλά τα πράγματα,
ήταν όλα λιγοστά.

Κ.Ι.: Για τα κείμενα του Κυριάκου, αυτής της περιόδου και πάλι. Έγραφε και στο χωριό ή μόνο ως μαθητής στην Αμμόχωστο;

Γ.Μ.: Όχι, έγραφε και στο χωριό. Κρατούσε ημερολόγια και απεικόνιζε γραπτά τις εντυπώσεις του, τα προβλήματα της εποχής, τα πολιτικά θέματα που υπήρχαν, τις προσπάθειες του να μας δώσουν κάποια μορφή διακυβέρνησης, την αντιπαράταξη με την Εκκλησία, την εσωτερική πολιτική σκηνή. Όλα είναι καταγραμμένα στα κείμενά του. Και βεβαίως ζούσε έντονα αυτά τα πράγματα, ήταν πολιτικοποιημένος. Δύσκολα βρίσκεις σήμερα άνθρωπο να ενδιαφέρεται τόσο για τα κοινά. Και τον θυμάμαι τα μεσημέρια, μέσα στη ζέστη του καλοκαιριού, όποτε είχε χρόνο, να κάθεται στο σκαλί της εκκλησίας του Άη-Γιώργη στο Παλαιχώρι, με δυο γριές αιωνόβιες, και να του υπαγορεύουν δημοτικά τραγούδια, τα οποία έχουμε καταγραμμένα σε χειρόγραφά του μέχρι σήμερα.

Κ.Ι.: Συγκέντρωνε λαογραφικό υλικό.

Γ.Μ.: Συγκέντρωνε αυτά τα στοιχεία μετά από παρόρμηση που είχε πάρει από τον κ. Κυριάκο Χατζηιωάννου. Ήταν καθηγητής του. Κατέγραφε τις παροιμίες της Πιτσιλλιάς, κατέγραφε τα πάντα. Ήταν πολυδιάστατος. Δεν άφηνε πτυχή που να μην την εκμεταλλεύεται.

Κ.Ι.: Θυμάστε τίποτε άλλο από την περίοδο του χωριού και τη μαθητική;

Γ.Μ.: Στη μαθητική του ζωή στο δημοτικό ήταν ανήσυχος τύπος, πολύ δραστήριος, κι ερχόταν συχνά σε σύγκρουση με τους δασκάλους. Ήταν υπερβολικά δραστήριος, συνεχώς οργάνωνε τους μαθητές. Τους παρακινούσε να παίξουν παιγνίδια στην αυλή του σχολείου, που οι δάσκαλοι ίσως να μην ευνοούσαν τότε.

Κ.Ι.: Ήταν δυναμικός;

Γ.Μ.: Πολύ δυναμικός. Ο πατέρας μας, ο γέρος ο Χριστοφής, στενοχωριόταν όταν του το λέγανε. Είχε δώσει, σε πολλές περιπτώσεις, πολύ ξύλο στον Κυριάκο. Αν ο δάσκαλος εξέφραζε δυσαρέσκεια, δεν εσήκωνε για το γέρο το Χριστοφή ερωτήματα. Έπρεπε ο Κυριάκος να φάει ξύλο.

Κ.Ι.: Κι έφαγε ξύλο;

Γ.Μ.: Πολλές φορές. Και ξύλο, με τη βέργα. Τον θυμάμαι να είναι τιμωρημένος, να μην τρώει τη νύκτα, ή να κοιμάται έξω από το σπίτι, μέσα στο φούρνο. Κι αυτό, γιατί ο δάσκαλος εξέφρασε δυσαρέσκεια, επειδή έπαιξαν μπάλα μέσα στην αυλή και δημιουργήθηκε κάποιο πρόβλημα. Οι μπάλες (μάππες) τότε ήταν φτιαγμένες από ρούχα, τα οποία ετύλιγαν. Να προσθέσω εδώ ότι ήταν ο ηγέτης του σχολείου και γνωστά στελέχη σήμερα της πολιτικής, ιδίως της αριστεράς, ήταν συμμαθητές του.

Κ.Ι.: Ποιοι δηλαδή;

Γ.Μ.: Ο Λασέτας, ο Αντρέας Παπαδόπουλος, που είναι ο δικός μας, των αυτοκινητιστών, ο Σαββόπουλος, ο Τριανταφυλλής του ΑΚΕΛ, ήταν αρκετοί, ήταν όλοι μέσα στις ομάδες που έπαιζαν τότε.

Κ.Ι.: Θα σταθώ σε ένα σημείο που αναφέρατε για το Γαλατόπουλο και τη σοσιαλιστική ιδέα στην Κύπρο. Μου είπε ο κ. Κ. Π. Κύρρης, που γνώρισε τον Κυριάκο, όντας φοιτητής στην Ελλάδα, ότι ο Κυριάκος ενδιαφερόταν να μάθει κάποια πράγματα για το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Πόσο αληθεύει αυτό;

Γ.Μ.: Ήταν μελετητής όλων αυτών των πραγμάτων.

Κ.Ι.: Και υποστήριξε και κάποιον αριστερό στην Ελλάδα, συμφοιτητή του που κινδύνευε να καταδικαστεί για συμμετοχή στο κομμουνιστικό στρατιωτικό κίνημα.

Γ.Μ.: Κατά τη διάρκεια του ανταρτοπολέμου;

Κ.Ι.: Ναί.

Γ.Μ.: Βέβαια, αυτό είναι γεγονός. Ο Κυριάκος σεβόταν πάντα τον ιδεο-
λογικό του αντίπαλο.

Κ.Ι.: Πήγε μάλιστα στο δικαστήριο και τον υποστήριξε.

Γ.Μ.: Αναφέρεστε στην υπόθεση Γ. Δρουσιώτη, ο οποίος κατεδικάσθη εις θάνατον, διότι ήταν αρχηγός ανταρτικών ομάδων κατά τη διάρκεια του εμφυλίου.
Ο Κυριάκος γνώριζε καλά τον Γ. Δρουσιώτη και τον θεωρούσε αγωνιστή, αφοσιωμένο σε κάποια ιδεώδη τα οποία πίστευε. Ο Κυριάκος σεβόταν αυτή την πίστη, γι' αυτό κι έδωσε σκληρή μάχη ενώπιον του Στρατοδικείου. Είχε παρέμβη τότε η Εκκλησία της Κύπρου σ' αυτή την υπόθεση, με εισήγηση του Κυριάκου. Όλα αυτά έγιναν με κίνδυνο να υποστεί ο Κυριάκος σοβαρή μομφή ή και απέλαση από τη Θεσσαλονίκη. Είναι όλα καταγραμμένα στο ημερολόγιό του. Ένα άλλο κείμενο που γράφει στο ημερολόγιό του ο Κυριάκος ήταν όταν εδημιουργήθη από τον Τίτο η ομόσπονδη περιοχή της "Μακεδονίας" στη Γιουγκοσλαβία και ο Κυριάκος είχε σαφώς τοποθετήσει τα πράγματα γράφοντας και λέγοντας ότι έπρεπε να ανατραπεί αυτή η συμπεριφορά του Τίτο για τη Μακεδονία.

Κ.Ι.: Ήταν εσκεμμένη.

Γ.Μ.: Ήταν εσκεμμένη, αλλά, δυστυχώς, την αντιπαρήλθε ο Ελληνισμός και δεν την καταπολέμησε έγκαιρα. Και αν διαβάσετε τα σχετικά κείμενα του Κυριάκου θα διερωτηθείτε πώς αυτός ο άνθρωπος είδε αυτό το οποίο τώρα παρουσιάζεται ως πρόβλημα ονόματος Μακεδονίας από τα Σκόπια. Ο Ελληνισμός άφησε να παρέλθουν 40-50 χρόνια χωρίς να το αντιμετωπίσει. Το κείμενό του είναι απίστευτα κατηγορηματικό.

Κ.Ι.: Κύριε Μάτση, όταν τέλειωσε το Γυμνάσιο ο Κυριάκος πήγε αμέσως για σπουδές;

Γ.Μ.: Προσπάθησε να πάρει μια υποτροφία από το ΙΚΥ, στην οποία είχε
επιλεγεί κάποιος άλλος. Έτσι, δεν υπήρχε δυνατότητα για σπουδές, μέχρις ότου ο γέρος Π. Ιωάννου, τον οποίο αγαπούσε ιδιαίτερα ο Κυριάκος, τον έστειλε υποτροφία στη Θεσσαλονίκη για τη γεωπονία, εκ μέρους μιας αγροτικής εταιρείας, που είχε ένα μεγάλο κτήμα σε ένα τουρκοχώρι, στα Κούκλια Αμμοχώστου.

Κ.Ι.: Αμέσως μετά το Γυμνάσιο;

Γ.Μ.: Όχι. Μετά από κάποια περίοδο.

Κ.Ι.: Εργάστηκε εκείνη την περίοδο;

Γ.Μ.: Εργάστηκε σ' ένα τμήμα ξυλείας, που είχε ο Π. Ιωάννου στην Αμ-
μόχωστο.

Κ.Ι.: Έχω δει την αλληλογραφία του με τη δ. Ναταλία Μιχαηλίδου, νύν κα Γ. Αρβανιτάκη. Μια αλληλογραφία της περιόδου εκείνης, πολύ σημαντική.

Γ.Μ.: Βέβαια. Η Ναταλία ήταν από τους μορφωμένους ανθρώπους της εποχής και ήταν υπεύθυνη του Λυκείου Ελληνίδων. Ήταν η οργανώτρια εβδομαδιαίων φιλολογικών, τεϊων - πρωτοφανή για την τότε Ελληνική Κυπριακή κοινωνία, στα οποία παρευρέθηκα κι εγώ πολλές φορές. Ήταν αφιερωμένα σε διάφορους Έλληνες ποιητές: Νιρβάνα, Κρυστάλλη, Κωστή Παλαμά. Δίδασκε, επίσης, θεατρικά έργα μαζί με τη Μαρία Π. Ιωάννου. Το Λύκειο τότε ήταν μια από τις κύριες πηγές πολιτιστικής δραστηριότητας. Αναφέρομαι στην περίοδο μετά το Β' παγκόσμιο πόλεμο, που ίσως ήταν και οι λαμπρότερές του ώρες.

Κ.Ι.: Ήταν και πολύ ζωντανοί άνθρωποι.

Γ.Μ.: Πολύ. Συμμετείχε όλη η κοινωνία της Αμμοχώστου τότε. Έρχονταν και από την Αλεξάνδρεια πνευματικοί άνθρωποι και συμμετείχαν σ' αυτές τις εκδηλώσεις.

Κ.Ι.: Ώστε η σχέση του Κυριάκου με τη Ναταλία οφειλόταν στο Λύκειο Ελληνίδων.

Γ.Μ.: Ναι. Και λόγω του Λυκείου Ελληνίδων και λόγω του ότι ήταν αδελφή της γυναίκας του Γιάννη Μάτση, που μέναμε σπίτι του.

Κ.Ι.: Ώστε είχατε πολύ στενή σχέση.

Γ.Μ.: Ακριβώς!

Κ.Ι.: Γι' αυτό υπήρχε και η αλληλογραφία μεταξύ τους, μια πολύ σεμνή αλληλογραφία, γεμάτη νεανικό προβληματισμό, αλλά πολύ έντονο, πάνω σε διάφορα θέματα. Προχωρούμε στη Θεσσαλονίκη. Τι θυμάστε; Ερχόταν τα καλοκαίρια; Τι σας έγραφε; Γιατί, καταρχήν, σπούδασε Γεωπονία;

Γ.Μ.: Γεωπονία σπούδασε, κυρίως, γιατί τα κτήματα που είχε η οικογένεια Ιωάννου το επέβαλλαν. Οι δεσμοί του Κυριάκου με τη γη ήταν άλλωστε μόνιμοι. Ωστόσο, θα μπορούσε κανείς να πει, ότι ο Κυριάκος είχε μια φιλοσοφική διάθεση και απόκλιση προς τη λογοτεχνία παρά προς τη γεωπονία με την οποία καταπιανόταν. Ο δεσμός του με τη γη,λόγω του δεσμού που έχει κάθε Πίτσιλος με τη γη από την οποία περιμένει να επιβιώσει (έστω και με μια δράκα φασόλια), αυτός ο δεσμός ήταν για όλους μας πάρα πολύ έντονος, μας είχε μείνει. Εγώ, για παράδειγμα, μέχρι τώρα δε μπορώ να δω τη βρύση ανοικτή. Θα τρέξω να την κλείσω, λόγω της φειδούς με την οποία χρησιμοποιούσαμε ή αναμέναμε το νερό για να ποτίσουμε.

Κ.Ι.: Ήταν το μάννα εξ ουρανού.

Γ.Μ.: Αυτά όλα ήταν δέσιμο με τη γη. Όπου δεις ένα χωράφι και έχει έκταση και έχει ωραία γη, ωραίο χώμα, αμέσως αισθάνεσαι αγαλλίαση. Το δέσιμο με τη γη ήταν φυσικό και πολύ έντονο.

Κ.Ι.: Επομένως η επιλογή του είχε σχέση και με τις καταβολές του αλλά και με τις ανάγκες της οικογένειας Π. Ιωάννου.

Γ.Μ.: Οπωσδήποτε.

Κ.Ι..: Ερχόταν τα καλοκαίρια;

Γ.Μ.: Ερχόταν τα καλοκαίρια στο χωριό. Μάζευε τους χωρικούς και τους έκανε μαθήματα δεντροκαλλιέργειας. Διένειμε δέντρα δωρεάν σε συνεννόηση με το τότε Γεωργικό Τμήμα, προσπαθώντας να εισάξει νέες ποικιλίες καλλιεργειών στη ξηρική Πιτσιλιά, όπως τις κερασιές. Έκανε περιηγήσεις στην Πιτσιλιά και ιδιαίτερα στην περιοχή Αμμοχώστου, Μεσαορίας: Μακράσυκα, Άχνα, Πραστειό, Λευκόνοικο. Πήγαινε μέχρι την Καρπασία. Δεν κουραζόταν να εξηγεί στους χωρικούς και να κάνει διαλέξεις: πώς θα καταπολεμηθούν ασθένειες, ο περονόσπορος, πότε θα σπείρουμε, πόσα λιπάσματα πρέπει να χρησιμοποιούμε. Τόνιζε ότι δεν πρέπει να βάζουμε πολλά λιπάσματα Κ.Ο.Κ.

Κ.Ι.: Όντας φοιτητής ακόμα;

Γ.Μ.: Βέβαια. Τον θυμούμαι στα καφενεία της Μακράσυκας και της Λύσης.

Κ.Ι.: Τι γύρευε εκεί;

Γ.Μ.: Ήταν οι περιοχές του. Τα Κούκλια ήταν δίπλα από τη Λύση. Και όλος αυτός ο κόσμος περνούσε από κοντά του. Δεν υπήρχαν τότε και πολλοί γεωπόνοι. Ο Γαϊδουράς, η Καλοψίδα, το Λευκόνοικο, ήταν όλοι κάθε νύκτα στα Κούκλια. Και ο Κυριάκος στα καφενεία είχε δεθεί πολύ με όλον αυτόν τον κόσμο. Τους βοηθούσε. Ήταν σύμβουλός τους. Τους καθοδηγούσε.

Κ.Ι.: Αυτό γινόταν τα καλοκαίρια;

Γ.Μ.: Τα καλοκαίρια. Έχω και μια μεγάλη διάλεξη που έδωσε στο Σωματείο Δήμητρα Λύσης. Ήταν μαζί με το Γρηγόρη Αυξεντίου, τον "Γληόρη", τον οποίο φιλοξένησε στη Θεσσαλονίκη, όταν ήταν ανθυπολοχαγός, κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του εκπαίδευσης. Ο Αυξεντίου ήταν νεότερος από τον Κυριάκο. Εκεί γνώρισα κι εγώ τον Αυξεντίου.

Κ.Ι.: Τι είδους άνθρωπος ήταν;

Γ.Μ.: Ήταν ένας πράος, συμπαθέστατος, μειλίχιος και πολύ χαμογελαστός άνθρωπος. Τον γνώρισα στο Γυμνάσιο πρώτα. Κατοικούσαμε στην οδό Ηρακλέους, ήταν δίπλα - δίπλα τα σπίτια μας. Και όταν εγώ πρωτοπήγα στο Γυμνάσιο, μαθητάκος από το Παλαιχώρι, μ' έπαιρνε στο Γυμνάσιο, με συνόδευε. Ήμουν υπό την προστασία του. Ήταν ένας αδαμάντινος χαρακτήρας, πολύ απλοϊκός στη συμπεριφορά του και αγαπητός. Ήταν άνθρωπος μεταξύ ανθρώπων, δηλαδή, δεν υπήρχε η έπαρση παρόλο που τότε ήταν πολύ σπουδαίο να είσαι ανθυπολοχαγός του Ελληνικού Στρατού.

Κ.Ι.: Ήταν σπάνιο είδος τότε.

Γ.Μ.: Σπάνιο, πράγματι. Μια ταπεινοφροσύνη χαρακτήριζε τον Αυξεντίου, ταπεινοφροσύνη που δεν τον απομόνωνε από οποιασδήποτε μορφής δραστηριότητα. Μέχρι και τον οδηγό αυτοκινήτου έκανε και μετέφερε πατάτες. Ζήσαμε πολλές σκηνές, διαφόρων μορφών, μαζί με τον Κυριάκο, εκείνη την περίοδο, προτού ξεκινήσει ο Αγώνας. Όπως έλεγα, τελευταία, σε μια πολιτική μου συγκέντρωση, πάντα αισθάνομαι συγκλονισμό όταν επαναφέρω στη μνήμη μου μια ολονύχτια συνομιλία του Κυριάκου με το Γρηγόρη, σε μια φεγγαρόλουστη νύκτα του Μεσαρίτικου κάμπου, Μάρτη μήνα, λίγες, ελάχιστες βδομάδες προτού ξεκινήσει ο Αγώνας, ίσως δύο εβδομάδες, να συζητούν οι δυο τους καθισμένοι σ' ένα πέτρινο γεφύρι, μεταξύ Κοντέας και Λύσης, τους στόχους του Αγώνα που θ' άρχιζε. Ήταν μια συνομιλία η οποία παρέμεινε στη μνήμη μου, στη σκέψη μου. Ήμουνα τότε μαθητής, είχα τελειώσει το Γυμνάσιο Αμμοχώστου και ήμουν μαθητής της Αμερικάνικης Ακαδημίας της Λάρνακας, και παρευρέθηκα σε πολλές συναντήσεις του Κυριάκου με τον "Γληόρη". Τα Κούκλια, σημειώστε, το τουρκοχώρι, ήταν ουσιαστικά το κέντρο της ΕΟΚΑ για την επαρχία Αμμοχώστου εκείνη την εποχή. Πριν αρχίσει ο Αγώνας και αμέσως μετά. Και ο Αυξεντίου ήταν σχεδόν κάθε μέρα με τον Κυριάκο στα Κούκλια, στη Λύση ή περιόδευαν τις γύρω περιοχές προσπαθώντας να τις οργανώσουν. Ήταν πολύ συνδεδεμένοι, όπως και με όλη την ομάδα που έδρασε τότε πολύ έντονα στην Αμμόχωστο, στα πρώτα στάδια του Αγώνα. Τον Π. Παυλάκη, τον Αντώνη Παπαδόπουλο και πολλούς άλλους.

Κ.Ι.: Είμαστε στην περίοδο που ο Κυριάκος σπουδάζει Γεωπονία στη Θεσσαλονίκη. Εκεί για τον Κυριάκο δεν είναι μόνο η επιστήμη της Γεωπονίας, είναι και το εθνικό θέμα.

Γ.Μ.: Σ' αυτή την περίοδο ο Κυριάκος προάγει, σε δύσκολες εποχές, και δημιουργεί (ίσως είναι ο πρώτος), το ζωντανό ελληνικό ενδιαφέρον για την ελευθερία της Κύπρου. Ένα ενδιαφέρον, το οποίο δεν υπήρχε στην Αθήνα και ξεκινά ουσιαστικά απο τη Θεσσαλονίκη.

Κ.Ι.: Μπορείτε να μας δώσετε περισσότερα στοιχεία;

Γ.Μ.: Από τη Θεσσαλονίκη αρχίζουν οι πρώτες μαζικές, παλλαϊκές συγκεντρώσεις υπέρ της Κύπρου. Όταν μιλήσετε με Καθηγητές του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, καθώς και με συμφοιτητές του Κυριάκου, όλων
των επιστημονικών κλάδων, θα εκπλαγείτε με πόση συγκίνηση επαναφέρουν στη μνήμη τους εκείνες τις εκδηλώσεις. Άκουγαν για πρώτη φορά ότι ένα άλλο τμήμα του Ελληνισμού, στην περιφέρεια του ελληνικού χώρου, στην Κύπρο, αγωνίζεται για να αποδεσμευθεί από την αποικιοκρατική δύναμη και να καταστεί μέρος του συνόλου του Ελληνισμού. Και οι ευκαιρίες ήταν πολλές. Ήταν το Δημοψήφισμα του 1950, ήταν οι εξορίες προσωπικοτήτων, ήταν οι διάφορες επέτειοι και δραστηριότητες της αποικιοκρατίας, που έδιναν το έναυσμα έντονης δραστηριότητας στη Θεσσαλονίκη. Ο Κυριάκος ήταν πολύ καλός ρήτορας. Τον αποκάλεσε, κάποτε, ο Γεώργιος Παπανδρέου όταν τον άκουσε, "αηδόνι της Κύπρου".

Κ.Ι.: Με ποιαν ευκαιρία;

Γ.Μ.: Δεν ξέρω ποια ήταν η ευκαιρία, αλλά σε μια τέτοια εκδήλωση, παρευρέθη ο Γεώργιος Παπανδρέου και άκουσε τον Κυριάκο, ο οποίος παρέσυρε συλλήβδην το λαό προς τις θέσεις τις οποίες ανέπτυσσε. Εκεί τον απεκάλεσε ο Παπανδρέου "το αηδόνι της Κύπρου". Αργότερα, ο Κυριάκος είχε συναντήσεις με τον Γεώργιο Παπανδρέου στην Αθήνα, όπως και με τον Σπ. Μαρκεζίνη και το Σοφοκλή Βενιζέλο. Αυτά θα τα ακούσετε από τις μαρτυρίες, κατά τρόπο συγκινητικό. Έρχονται εδώ στο Παλαιχώρι, στα μνημόσυνα, αυτοί οι ανθρώποι και κλαίνε μόλις θυμηθούν τις ομιλίες του Κυριάκου και το ρίγος που ξυπνούσε στη Βόρεια Ελλάδα για το Κυπριακό. Πρόκειται για σημαντικούς ανθρώπους, οι οποίοι μου γράφουν, Καθηγητές στο Yale, φίλοι του Κυριάκου με τους οποίους αλληλογραφούσε, ακόμα και κατά τη διάρκεια του Αγώνα.

Κ.Ι.: Ακόμα και τότε;

Γ.Μ.: Βέβαια. Είχε ένα μεγάλο πλεονέκτημα ο Κυριάκος. Δεν άφηνε γνωριμία με την οποία να μην έχει γραπτή επαφή. Καθόταν με τις ώρες τη νύκτα, στα Κούκλια και στα κρατητήρια της Κοκκινοτριμιθιάς, ενώ όλοι κοιμόμασταν (έφεγγε πάντα ένα φώς πίσω στην κουζίνα) και έγραφε συνέχεια επιστολές, ημερολόγια, σκέψεις. Ήταν γι' αυτόν μια μόνιμη ενασχόληση. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να πω, στη Θεσσαλονίκη, όπου η εκεί παρουσία του συνέπεσε με την προσπάθεια κομμουνιστικοποίησης της χώρας με τον ανταρτοπόλεμο, έλαβε έντονα μέρος στην προσπάθεια αποτροπής της κομμουνιστικοποιήσεως. Εργάστηκε ως διαφωτιστής σε φυλάκια του Ελληνικού Στρατού και στην ύπαιθρο, μέχρι τα σύνορα με τη Βουλγαρία, όπως γράφει στα ημερολόγιά του και συνεργάστηκε στενά με το στρατηγό Γρηγορόπουλο, που ήταν ο αρχηγός του Γ' Σώματος Στρατού.

Κ.Ι.: Πήγαινε στην ύπαιθρο και έκανε διαφωτιστικές ομιλίες;

Γ.Μ.: Βέβαια. Στο λαό, στα χωριά, που αντιμετώπιζαν τις επιδρομές.

Κ.Ι.: Των κομμουνιστών.

Γ.Μ.: Ναί. Των συμμοριτών τότε. Και συγκέντρωνε τον κόσμο και του έδινε ελπίδα. Αυτή είναι η γη μας, τους έλεγε, κουράγιο, θα την ξανα-κτίσουμε. Έμενε κι ο ίδιος κάποτε και εργαζόταν μαζί τους για να βάλουν τις πρώτες πέτρες στα γκρεμισμένα σπίτια. Αυτή ήταν μια πολύ σημαντική προσπάθεια.

Κ.Ι.: Αυτό σημαίνει ότι ζούσε την εθνική ζωή στο σύνολό της, σφαιρικά, είτε στην Κύπρο βρισκόταν είτε στην Ελλάδα.

Γ.Μ.: Το περιγράφει αυτό στα κείμενά του. Τι σημαίνει Βορειοηπειρώτες, Κύπριοι, Κρήτες' είμαστε όλοι ένα.

Κ.Ι.: Ένιωθε το όμαιμον, το ομόγλωσσον και το ομόθρησκον, όπως λέει και ο Ηρόδοτος. Κύριε Μάτση, ας δούμε λίγο τα πράγματα στη Θεσσαλονίκη και στην Κύπρο, στα φοιτητικά χρόνια, όσον αφορά το εθνικό θέμα, το Κυπριακό δηλαδή. Πώς εξελίσσονται οι σχέσεις του με την Εθναρχία και με ό,τι προετοιμαζόταν, με τα προμηνύματα εν ολίγοις του Αγώνα.

Γ.Μ.: Μπορώ να πω ότι ο Κυριάκος ήταν ρεαλιστής και βαθύτατα οραματιστής. Ήταν ικανός να συγκεράσει τα δύο. Μια ικανότητα η οποία είναι πολύ σημαντική για όσους ασκούν ύψιστα αξιώματα ή αντιπροσωπεύουν το λαό σε ιστορικές στιγμές. Έδωσε τη μάχη ο ίδιος, όπως την έβλεπε, για την απαλλαγή της Κύπρου από την αποικιοκρατία, διέγνωσε ότι είναι δύσκολη αυτή η πορεία, διέγνωσε την αγγλική πολιτική. Ήταν βαθύς μελετητής της Ιστορίας, αλλά και της φιλοσοφίας. Στίβες τα βιβλία του των διαφόρων φιλοσόφων: Γερμανών, Άγγλων, καθώς και τα έργα διαπρεπών λογοτεχνών. Τον θυμούμαι να προβλέπει ότι, δυστυχώς, δεν θα μπορέσουμε με τους Άγγλους να κερδίσουμε την ελευθερία μας, διότι δεν τιμούν τις υποσχέσεις που δίνουν και ότι πιθανότατα θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί και η μέθοδος της ένοπλης δράσης. Αυτό φαίνεται σαφέστατα στο κείμενό του του 1950, όταν υπεδέχθη την ελληνική αποστολή, με επικεφαλής το Μητροπολίτη Κυρηνείας, που μετέφερε τους τόμους του Δημοψηφίσματος. Λέει: "Θα έρθει κάποτε η ώρα της δράσεως, τίποτα δεν κερδίζεται χωρίς θυσίες και η ελευθερία χωρίς αίμα". Τέλος, αναφέρω εδώ ότι είχε προβλέψει και κάτι το οποίο δέν είχαν δει μέσα στον παρορμητισμό τους οι πολιτικοί άνδρες στην Κύπρο και στην Ελλάδα: τον τουρκικό κίνδυνο.

Κ.Ι.: Αυτό είναι πολύ σημαντικό.

Γ.Μ.: Είχε πλήρη συναίσθηση αυτού του κινδύνου. Και αν εχειρίζετο ο ίδιος τα πράγματα, πιστεύω, ότι θα τα εχειρίζετο με τέτοιο τρόπο, ώστε δεν θα οδηγούνταν σε σύγκρουση με τους Τούρκους. Θυμούμαι ορισμένες αποχρώσεις των σκέψεών του, ότι δηλαδή θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεχτικοί, έχοντας αντιπάλους τους Άγγλους, να μη συγκρουστούμε με τους Τούρκους.

Κ.Ι.: Φοβόταν το "διαίρει Kαι βασίλευε".

Γ.Μ.: Είχε πολύ νωρίς συνειδητοποιήσει, μελετώντας την Ιστορία του 1922 και κάποιες πολιτικές θέσεις του Ελ. Βενιζέλου που πήγαζαν από τις συνθήκες που υπεγράφησαν τότε, ότι χρειαζόταν ιδιαίτερη προσοχή στο θέμα των Τούρκων και ιδίως της Τουρκικής μειονότητας στην Κύπρο. Για να μή δώσουμε την ευκαιρία στους Άγγλους να παίξουν το παιγνίδι τους εναντίον μας. Αν παρακολουθήσετε ορισμένα κείμενά του γραμμένα λίγο προτού πέσει στο Δίκωμο, θα διαπιστώσετε ότι μαρτυρούν αυτή την πραγματικότητα.

Κ.Ι.: Είχαν αρχίσει οι διακοινοτικές ταραχές με πρωταγωνιστές τους Άγγλους, οι οποίοι υπεκίνησαν αυτές τις ταραχές μέσω των πρακτόρων τους.

Γ.Μ.: Είχαν δε ενισχυθεί πολύ οι φόβοι του αυτοί από τις συνομιλίες που είχε στην Ομορφίτα με τον Sir John Harding.

Κ.Ι.: Αυτό είναι ένα άλλο κεφάλαιο και θα το δούμε μετά. Παρακαλώ να επιστρέψουμε στην περίοδο της Θεσσαλονίκης και στα της συμμετοχής του, από τότε, στον Αγώνα, στα προετοιμαζόμενα, τα οποία οδήγησαν στο '55. Υπήρχαν τότε οι προσφυγές στα Ηνωμένα Έθνη, υπήρχαν οι κινητοποιήσεις στην Ελλάδα, οι επισκέψεις του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, οι μυστικές συνεδρίες κλπ. Σ' όλα αυτά ο Κυριάκος έλαβε μέρος και σε ποιο βαθμό; Ειδικά στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη;

Γ.Μ.: Ερχόμενος στην Κύπρο είχε τακτικότατες επαφές με όλους τους πολιτικούς παράγοντες, είτε ήσαν οργανωμένοι είτε όχι. Είχε άμεση συμμετοχή στις τοπικές εξελίξεις. Κι αυτά τα αγροτικά θέματα ακόμα ήταν ταυτόσημα με την πολιτική. Όταν μιλούσαμε για Παναγροτική Ένωση Κύπρου τότε, εσήμαινε πολιτικό κόμμα και εθνική προσδοκία και τοποθέτηση. Σ' αυτά συμμετείχε πλήρως, ήταν μέλος ενεργό. Αλλά είχε και μια ιδιότητα. Δεν ήταν ο άνθρωπος που θα προσπαθούσε να πάρει ένα πόστο σ' αυτά. Κατ' ουδένα λόγο.

Κ.Ι.: Ήταν ιδεαλιστής;

Γ.Μ.: Ήταν ιδεαλιστής. Έμενε πάντα πίσω, πρωταγωνιστής της αγροτικής και της εθνικής ζωής μέσα σ' αυτά τα πλαίσια. Είχε επαφές με τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο και με όλη την πολιτική ηγεσία και με την ηγεσία στην Ελλάδα, με την οποία είχε ιδιαίτερη σχέση.

Κ.Ι.: Στη Θεσσαλονίκη, είχαν φοιτητική οργάνωση;

Γ.Μ.: Ήταν ένας από τους βασικούς ιδρυτές της ΜΕΕΦ. Έτσι ελέγε το τότε η φοιτητική οργάνωση που έπαιρνε και τους περισσότερους Ψήφους στη Θεσσαλονίκη. Τότε ακόμα ήταν ελάχιστοι, 4-5 οι Κύπριοι. Ο Κυριάκος ήταν ο γενικός γραμματέας αυτής της οργάνωσης. Μεταξύ άλλων ίδρυσε τότε ένα είδος συσσιτίου για τους φοιτητές. Μιλούμε για μια περίοδο με άθλιες συνθήκες διαβίωσης, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου. Παράλληλα είχε και συναντήσεις στην Αθήνα για προώθηση των φοιτητικών προβλημάτων.

Κ.Ι.: Όλα αυτά τα ερωτώ, κ. Μάτση, γιατί αποτελούν μέρος της προσωπικότητάς του. Ο Κυριάκος ήταν διανοούμενος, άνθρωπος, ο οποίος δεν ήταν απλώς ένα μέλος της ΕΟΚΑ, ένα συνηθισμένο μέλος. Είχε ευρύτητα κα1 πολυμορφία.

Γ.Μ.: Αν μπορούσε ο Κυριάκος να κλείσει τον Αγώνα σε κάποια φάση, θα τον έκλειε, έχοντας επίγνωση του γεγονότος ότι δεν έπρεπε να αφεθούμε να μας οδηγήσουν οι Άγγλοι σε μια λύση που θα πολλαπλασίαζε τα προβλήματα της Κύπρου. Όπως, δυστυχώς, εξελίχθηκαν τα πράγματα.

Κ.Ι.: Ο Σεφέρης έλεγε "όποιος σηκώνει τις μεγάλες πέτρες βουλιάζει".

Γ.Μ.: Θα μπορούσαμε, με λίγη προσοχή, να αποφύγουμε πολλά.

Κ.Ι.: Χρειαζόταν ευελιξία. Ο Κυριάκος την είχε, αλλά δεν την είχαν οι
άλλοι και προπαντός οι κύκλοι της Κερύνειας.

Γ.Μ.: Νομίζω ότι ήταν συναισθηματικά παρορμητικός ο λαός μας. Θέλω όμως να προσθέσω κάποιες σκηνές που έρχονται στη μνήμη μου από τη δεκαετία του 1940. Την περίοδο που ο Κυριάκος ήταν μαθητής του Γυμνασίου και ερχόταν τα καλοκαίρια στο Παλαιχώρι. Μας προκαλούσε, εμένα, που ήμουν πολύ μικρός και τον Γιωρκήν, τον αδελφό μου, που ήταν 2-3 χρόνια μεγαλύτερος. Μας έλεγε: "Τώρα να δούμε πόσο Έλληνες είστε!" Και μας έδιδε από ένα κρεμμύδι. "Θέλω να το φάτε όλο χωρίς να τρέξουν τα μάτια σας", έλεγε. Ή: "Θέλω να δω πόσο θα αντέξετε αν φάτε το κρεμμύδι ολόκληρο". Εμείς, βεβαίως, έπρεπε να αποδείξουμε ότι είμαστε Έλληνες. Και θυμάμαι τι βάσανα τραβούσα μέχρι να φάω το κρεμμύδι ολόκληρο! Άλλοτε είχε ένα πιθάρι (χαρτζί) γεμάτο νερό και μας ζητούσε να χώσουμε μέσα την κεφαλή μας. Τι εσήμαιναν όλα αυτά τα πράγματα; Δεν ήταν παρά μια δοκιμασία και προετοιμασία. Κι είναι αυτή η δοκιμασία κι αυτή η προπαίδεια που του επέτρεψε να αντέξει σε όλα τα επίπεδα, τους βασανισμούς, τις ηλεκτροπληξίες, τα ηλεκτροσόκ, μέσα στα ανακριτήρια. Και να λέει ότι ήταν γονατισμένο το κορμί αλλά δε μπορούσε να γονατίσει η ψυχή. Αυτό το σθένος επήγαζε από κάποιαν εσωτερική πίστη. Γι' αυτό και αντιστάθηκε μέχρι τέλους. Αυτή ήταν η φυσιογνωμία που μας μετέφερε και τη θυμάμαι...

Κ.Ι.: Αυτά όλα, στη δεκαετία του 1940, τα έκανε ενστικτωδώς;

Γ.Μ.: Ενστικτωδώς. Ήταν μια δοκιμασία που την επέβαλλε σε όλους. Τον θυμούμαι ακόμα να περπατά μέσα στο δωμάτιό μας στο Παλαιχώρι και να απαγγέλλει από τον Παλαμά, τον Δεξίλεω.
Εμέ Δεξίλεω με λεν Εγώ 'μαι της Αθήνας
το τιμημένο το παιδί.

Κ.Ι.: Σας εμύησε στο Δωδεκάλογο του Γύφτου;

Γ.Μ.: Μας εμύησε στα της ελληνικής φιλολογίας και φιλοσοφίας. Αυτά με βοήθησαν ώστε να είμαι σήμερα γνώστης εκ στήθους του Επιτaφίου του Περικλέους, της Αντιγόνης στο αρχαίο κείμενο, αλλά και πολλών ψαλμών. Το έναυσμα, μου το έδωσε ο Κυριάκος. Τα κείμενα τα αποστήθισα εντελώς στα γυμνασιακά μου χρόνια.

Κ.Ι.: Ερχόμαστε πάλι πίσω, στην προπαρασκευή του Αγώνα. Θάθελα να μας πείτε πώς έρχεται ο Κυριάκος σε επαφή με την ηγεσία για την προετοιμασία του Αγώνα.

Γ.Μ.: Η απελευθέρωση της Κύπρου ήταν πρώτιστος στόχος του. Το θεωρούσε αναξιοπρεπέστατο για τμήμα του Ελληνισμού (ευρωπαϊκό τμήμα), να παραμένει υπό αποικιακή διακυβέρνηση μετά το Β' παγκόσμιο πόλεμο. Αυτά ήταν ο πυρήνας κάθε δραστηριότητας και επαφής του Κυριάκου με όλους τους εδώ εκφραστές της πολιτικής ζωής, με πρώτη βέβαια την εθναρχούσα Εκκλησία. Αλλά και με Το ΑΚΕΛ είχε τότε επαφές και έντονες συζητήσεις, σε όλα τα επίπεδα.

Κ.Ι.: Με ποιους συγκεκριμένα;

Γ.Μ.: Με την ηγεσία του ΑΚΕΛ. Αναφέρω τον Πλουτή Σέρβα, ο οποίος ήταν ο τότε ηγέτης. Δεν θυμούμαι αν είχε επαφές με τον Εζεκία Παπαϊωάννου. Ξέρω ότι επεδίωκε και είχε συζητήσεις μαζί τους.

Κ.Ι.: Για να εμπλακούν κι εκείνοι δηλαδή;

Γ.Μ.: Για να συζητήσουν το μέλλον της Κύπρου. Στην Αμμόχωστο είχε επαφές με τον Αδάμο Αδάμαντος, που ήταν τότε δήμαρχος και όλη την ηγεσία του ΑΚΕΛ της Αμμοχώστου. Το ΑΚΕΛ ήταν το ισχυρότερο κόμμα στην Κύπρο τότε. Τα ονόματα αυτά είναι όλα στα ημερολόγιά του. Είχε έντονες συζητήσεις μαζί τους σε μια προσπάθεια αντιπαράθεσης επιχειρημάτων και προοπτικών. Δεν είχαμε αντιληφθεί ότι η Αγγλική πολιτική είχε αποφασίσει ότι θα παραχωρούσε ανεξαρτησία ή ελευθερία σε οποιαδήποτε άλλη αποικία, εκτός της Κύπρου. Ούτε πως είχε ταυτόχρονα αποφασίσει ότι δεν θα επέτρεπε σε καμμιά από τις δύο κοινότητες να έχει το περισσότερον λέγειν, το "upper hand" όπως το ονόμασε στη Βουλή των Κοινοτήτων, προ του 1955, κάποιος υπουργός.
Ο Κυριάκος ήταν μέσα σε όλες τις εθνικές προσπάθειες. Είχε επαφές και με Έλληνες στρατιωτικούς, τους οποίους είχε γνωρίσει - την αφρόκρεμα του ελληνικού στρατιωτικού δυναμικού - στην αντιπαράθεση με τους κομμουνιστές και που όλοι βρίσκονταν τότε στη Βόρειο Ελλάδα. Είχε άμεση σχέση και επαφή μαζί τους και δη σε περίοδο, που ο Ελληνισμός ήταν πολύ πιο γνήσιος σε όλα τα επίπεδα.

Κ.Ι.: Σίγουρα.

Γ.Μ.: Είναι απλώς ο εμφύλιος που επέφερε την κάθετη πτώση, λόγω της μιζέριας και της έντονης, εντονότατης εθνοκτόνας αντιπαραθέσεως που ακολούθησε. Τότε άρχισαν να ανατρέπονται πολλά πράγματα και να αναβιώνει ή να προωθείται η συμφεροντολογική πολιτική του "βολέματος" ενόψει των δυσκολιών που αντιμετώπιζε το έθνος.

Κ.Ι.: Και η ηττοπάθεια και η εξάρτηση από τους ξένους.

Γ.Μ.: Και η ηττοπάθεια. Όλα αυτά συναρτώνται με μια πτώση των αξιών.

Κ.Ι.: Και βλέπουμε αυτή την παρακμή που γνωρίζουμε σήμερα.

Γ.Μ.: Μάλιστα.

Κ.Ι.: Λοιπόν, κ. Μάτση, να πάμε και πάλι πίσω. Φτάνουμε στην καίρια εκείνη στιγμή που αναλαμβάνει ρόλο στην οργάνωση του Αγώνος. Ποιος ήταν ο ρόλος του, ποιος του ανέθεσε αυτό το ρόλο και πώς τον έφερε εις πέρας;
Γ.Μ.: Δεν μπορώ να πω πολλά πράγματα, διότι η μυστικότητα ήταν απόλυτη και ο Κυριάκος ήταν ανάμεσα στους πρωταγωνιστές προ της έναρξης του Αγώνα, με ιθύνουσα θέση στην περιοχή της Αμμοχώστου, όπου βρισκόταν τότε.

Κ.Ι.: Είχε τελειώσει τις σπουδές του το 1952.

Γ.Μ.: Να αναφέρω το περιστατικό, του οποίου ήμουνα μάρτυρας, τη συνομιλία του με τον Αυξεντίου, τρεις βδομάδες προτού αρχίσει ο Αγώνας. Συζητούσαν ποιοι είναι οι στόχοι του Αγώνα. Είναι εκεί που ο Κυριάκος έδειχνε ακριβώς την ευρύτητα και την πολιτικότητά του. Ήταν φανερά υπέρμαχος και υπερασπιστής της ελευθερίας αυτού του λαού, αλλά είχε και στο οπλοστάσιό του τον ελιγμό και το σχεδιασμό. Έλεγε σαφώς ότι δεν μπορούμε να διώξουμε τους Άγγλους με τον ένοπλο αγώνα, όσο αποφασισμένος κι αν είναι ο λαός - κι ο ίδιος ήταν αποφασισμένος - αλλά διερμήνευε τις σκληρές πραγματικότητες και έγινε πολλή συζήτηση στα πρώτα στάδια του Αγώνα, αν θα έπρεπε ο Αγώνας να εξελιχθεί σε αιματηρό, δηλαδή, σε αφαίρεση ζωής. Υπήρχε σοβαρός προβληματισμός κατά πόσο ο Αγώνας θα έπρεπε να περιοριστεί σε δολιοφθορές, που να φέρουν στο προσκήνιο του διεθνούς ενδιαφέροντος το Κυπριακό. Πολλοί πίστευαν ότι αυτός ήταν ένας άμεσος τρόπος που θα οδηγούσε σε αποτελέσματα και σε απελευθέρωση - αυτοδιάθεση. Και για τη θέση αυτή γεννήθησαν αργότερα πολλές συζητήσεις. Παρευρέθηκα σε συνάντηση Κυριάκου - Μακαρίου. Ο Κυριάκος ήταν ο γενικός σύνδεσμος τότε της οργάνωσης, έβλεπε το Διγενή και τους Τομεάρχες στα κρησφύγετα, στις περιοχές τους, τους αρχηγούς των ομάδων παγκύπρια, ήταν το πιο εμπιστευτικό πόστο τότε. Μετέφερε απόψεις του Διγενή προς το Μακάριο και του Μακαρίου προς το Διγενή. Ήταν η άποψη του Αρχιεπισκόπου τότε ότι ο Διγενής δεν έπρεπε να φύγει στα βουνά, ότι έπρεπε να μείνει στην πόλη, σ' ένα κρησφύγετο, ενώ είχε σαφή αντίθεση ο Διγενής πρός αυτή τη θέση. Πίστευε ότι θα ήταν πολύ επικίνδυνη η παραμονή του σε σπίτι στην πόλη. Έπρεπε να εφαρμόσει άλλου είδους ηγεσία του Αγώνα. Αλλά υπήρχε και έντονος προβληματισμός, αυτός που σας είπα, ότι, δηλαδή, θα παρεμβαλλόταν το τουρκικό στοιχείο, το οποίο άρχισαν οι Άγγλοι να κινητοποιούν.

Κ.Ι.: Απ' ό,τι αντιλαμβάνομαι ο Μακάριος δεν ήθελε να χυθεί αίμα.

Γ.Μ.: Ναί, δεν ήθελε να χυθεί αίμα. Όχι ότι κανένας ήθελε να χυθεί αίμα,
αλλά η φύση του Αγώνα σύντομα θα οδηγούσε σ' αυτό το αποτέλεσμα. Ήταν η παρεμβολή, η χρησιμοποίηση του τουρκικού παράγοντα, που δημιουργούσε τα τεράστια προβλήματα.

Κ.Ι.: Ναί, αλλά από την αρχή-αρχή χύθηκε αίμα, πρίν ακόμα μπουν οι Τούρκοι στο παιχνίδι.

Γ.Μ.: Ναί, αλλά ο προβληματισμός ήταν μήπως χυθεί. τουρκικό αίμα. Το αν θα εχύνετο Αγγλικό αίμα, δεν υπήρχε πολλή αντίθεση (χωρίς να ήταν αυτός ο στόχος στα πρώτα στάδια, καθε άλλο), αλλά αν οι Άγγλοι, όπως έπραξαν, χρησιμοποιούσαν το τουρκικό στοιχείο για να αντιπαραταχθούν Ελληνοκύπριοι με Τουρκοκύπριους. Φυσικά οι Άγγλοι πέτυχαν σταδιακά να γίνει η σύγκρουση. Και είναι σ' αυτή τη φάση που ο Κυριάκος είχε απόψεις και προ και κατά τη διάρκεια του Αγώνα. Είναι από τις συνομιλίες που έκαμε με τον Harding και με τους ανακριτές του, που πιστοποίησε τις πολιτικές τους θέσεις.

Κ.Ι.: Ας πάρουμε τα πράγματα ένα-ένα, κ. Μάτση, για να γίνουν πιο σαφή. Ο Κυριάκος αναλαμβάνει ως γενικός σύνδεσμος στην ΕΟΚΑ.

Γ.Μ.: Καταρχήν στην Αμμόχωστο, με επίκεντρο τα Κούκλια, ένα τουρκοχώρι, με μόνο 2-3 οικογένειες ελληνικές.

Κ.Ι.: Έτσι μπορούσαν να καλύπτονται.

Γ.Μ.: Ναι, εκαλύπτοντο. Όλοι οι Τούρκοι ήταν εκεί και όλα εγίνοντο εκεί. Ακόμα και στους φούρνους στέγνωναν τις νάρκες που έφερναν από την Αμμόχωστο με το ΤΝΤ για να γίνονται οι πρώτες βόμβες.

Κ.Ι.: Οι Τούρκοι δεν έπαιρναν είδηση;

Γ.Μ.: Καθόλου. Ήταν ο Κυριάκος μαζί τους όλη μέρα και οι δύο άλλοι εξάδελφοί μου, ο ένας ήταν ύστερα επικηρυγμένος. Ήταν ο Π. Παυλάκης, ο Φώτης Πίττας στην επαρχία της Αμμοχώστου κι ο Παναγιώτης Ορφανού. Όλοι ήταν του σκληρού πυρήνα της Οργάνωσης. Και οι Τούρκοι δεν αντελήφθησαν τίποτα.

Το 1955, ήταν ουσιαστικά ο Γενικός Σύνδεσμος Κύπρου, με αποστολή προς πάσαν κατεύθυνση.

Κ.Ι.: Μετέφερε όπλα;

Γ.Μ.: Ναί. Μετέφερε όπλα, μετέφερε ήδη τα όπλα τα οποία εκλάπησαν τότε (τα πρώτα σημαντικά όπλα που είχαμε), από τις αποθήκες του αγγλικού στρατού στην Αμμόχωστο. Τα μετέφερε με ένα Land-Rover με το οποίο είχε μεταφέρει και το Διγενή. Ήταν από τα σπάνια Land-Rover που υπήρχαν τότε και όποιος το είχε εθεωρείτο ότι ανήκε στον αγγλικό στρατό ή στην Αστυνομία. Το Land-Rover ανήκε στο τσιφλίκι της Αχεράς και είχε σαν σημείο επαφής το Crown Hotel, στον Άγιο Δομέτιο. Το ξενοδοχείο, στο οποίο έμεναν οι μυστικές υπηρεσίες των Άγγλων, τοSpecial Branch και η Intelligence Service. Εκεί πίναμε το ποτό μας στο μπαρ, ενώ έξω ήταν σταματημένο το Land-Rover R372, φορτωμένο, πολλές φορές, με τον οπλισμό που μετεφέρετο προς την Πιτσιλιά ή την Πάφο.

Κ.Ι.: Ήταν και οι πράκτορες εκεί;

Γ.Μ.: Ήταν όλοι εκεί.

Κ.Ι.: Εσείς γιατί πηγαίνατε εκεί;

Γ.Μ.: Τη διαχείρηση του ξενοδοχείου την είχαν Κύπριοι. Ήμασταν στο Crown Hotel που διαχειρίζοντο δικοί μας και ήταν μέλη της οργάνωσης. Από το Crown Hotel πήραμε τις πληροφορίες, ακούοντας τους ανακριτές, ότι θα γίνονταν οι επιχειρήσεις στο Μαύρο Όρος του Πενταδακτύλου για τη σύλληψη του Αυξεντίου και αμέσως ειδοποιήθηκαν οι δικοί μας εκεί.

Κ.Ι.: Ο Κυριάκος τότε κυκλοφορούσε ελεύθερος;

Γ.Μ.: Ναί, ήταν ελεύθερος.

Κ.Ι.: Δούλευε στα Κούκλια;

Γ.Μ.: Είχε μεταφερθεί από τα Κούκλια στο τσιφλίκι της Αχεράς, που ανήκε στην Αρχιεπισκοπή. Με το νέο ρόλο που είχε αναλάβει ως Γενικός Σύνδεσμος της Οργάνωσης, το τσιφλίκι εθεωρείτο σαν ο καταλληλότερος, ο πιο σωστός τόπος. Γι' αυτό και το Land-Rover ανήκε στο τσιφλίκι της Αρχιεπισκοπής στην Αχερά, της Ελληνικής Εταιρείας, όπως ονομαζόταν τότε.

Τώρα τα πράγματα μετατίθενται στο χώρο της Λευκωσίας. Επομένως, το Crown Hotel ήταν ένας από τους ιδιάζοντες χώρους, όπου γίνονταν επαφές και όποτε υπήρχε κάποια σημαντική αποστολή, το Land-Rover ήταν σταθμευμένο απέξω. Το ξενοδοχείο αυτό ήταν διαμετακομιστικός σταθμός.

Κ.Ι.: Καλά, οι πράκτορες και οι ανακριτές δεν θεωρούσαν περίεργη την παρουσία του Land-Rover;

Γ.Μ.: Όχι. Διότι υπήρχαν κι άλλα αυτοκίνητα εκεί. Όλοι τους ήταν εκεί με Land-Rover. Ένα περισσότερο δεν είχε καμμιά σημασία. Μάλιστα τον Κυριάκο, πολλές φορές τον έπαιρναν για Άγγλο αξιωματικό. Ήταν λίγο γεμάτος και ελαφρώς ξανθός και, πάρα πολλές φορές, εξελαμβάνετο για Άγγλος αξιωματικός. Είναι κλασσική η περίπτωση που μετέφερε τον Αυξεντίου στα βουνά και μπήκαν σ' ένα μεγάλο "convoy" αυτοκινήτων του Αγγλικού στρατού, το οποίο κατέληξε ακριβώς στο ξενοδοχείο Μακρή, στο οποίο θα πήγαινε ο Αυξεντίου.

Κ.Ι.: Στην Κακοπετριά.

Γ.Μ.: Ναί. Υπήρχαν κάποιες φάσεις δύσκολες προτού μπουν στο convoy. Έστησε το bren πίσω ο Αυξεντίου, γιατί μπορούσε να συμβεί ο,τιδήποτε. Ο Κυριάκος, μπροστά, οδηγούσε. Οι Άγγλοι τους χαιρέτησαν στρατιωτικά, άνοιξαν το συρματόπλεγμα και τους άφησαν να περάσουν.

Κ.Ι.: Πέρασαν μέσα από το στόμα του λύκου.

Γ.Μ.: Βέβαια. Αυτό έγινε σε διάφορες περιπτώσεις, στον Κυριάκο, τουλάχιστο. Έγινε στο Μπέλλαπαϊς μια φορά, όταν ήταν καταζητούμενος. Στην περίπτωση, προς την Κακοπετριά, όταν κατέβηκαν στο ξενοδοχείο Μακρή, όπου θα βρισκόταν ο σύνδεσμος για να παραλάβει τον Αυξεντίου, το ξενοδοχείο είχε επιταχθεί από το στρατό. Ο Κυριάκος άναψε ένα μεγάλο πούρο, κατέβηκε μεγαλοπρεπής μεταξύ των αξιωματικών, τον είδε ο ιδιοκτήτης του ξενοδοχείου, έκαναν τα νεύματά τους, συνεννοήθηκαν. Και μέσα στο Land-Rover βρισκόταν στο μεταξύ ο Αυξεντίου.

Κ.Ι.: Τρομερά πράγματα.

Γ.Μ.: Εν πάση περιπτώσει, απ' όπου περνούσε ο Κυριάκος τον εξελάμβαναν ως Άγγλο αξιωματικό, προπάντων με το πούρο.

Κ.Ι.: Ήταν πολιτικά ντυμένος;

Γ.Μ.: Ναι. Και οι ανακριτές ήταν με τα πολιτικά.

Κ.Ι.: Αυτό ήταν γνώρισμα μεγάλης ανδρείας.

Γ.Μ.: Ήταν η σταθερή άποψη του Κυριάκου ότι πάντοτε πρέπει να είσαι εκεί που υπάρχει κίνδυνος. Ότι είναι πιο σίγουρο να είσαι κοντά τους, παρά να προσπαθείς να κρυφτείς στην περιφέρεια. Θυμάμαι, παρευρέθηκα κι εγώ σε μια ή δυο περιπτώσεις στο μπαρ του Crown HoteI. Πίναμε το κονιάκ μας και όλοι οι παρευρισκόμενοι, πλην ελαχίστων Κυπρίων, που ήταν γκαρσόνια, ήταν Άγγλοι αξιωματικοί των μυστικών υπηρεσιών.

Κ.Ι.: Και δεν σας πήραν είδηση;

Γ.Μ.: Καθόλου. Βέβαια ήταν τα πρώτα στάδια του Αγώνα.

Κ.Ι.: Μιλούμε για το 1955.

Γ.Μ.: Που ακόμα τα πράγματα...

Κ.Ι.: .. .δεν ήταν διαμορφωμένα.

Γ.Μ.: Όχι. Τότε ακόμα ήταν πολύ διαφορετικά.

Κ.Ι.: Ήταν όμως επικίνδυνο. υπήρχαν οι δικοί μας προδότες, κάποιοι
φίλαγγλοι αξιωματικοί της αστυνομίας.

Γ.Μ.: Ναι, υπήρχαν αυτοί οι τύποι, συνήθως χαμηλής υποστάθμης, που με ευκολία έδιναν πληροφορίες στους Άγγλους. Και κάποιοι αστυνομικοί τους οποίους κέρδιζαν οι Άγγλοι με διάφορους τρόπους.

Κ.Ι.: Ο Κυριάκος, προτού βγει στα βουνά, συνελήφθη;

Γ.Μ.: Ναι. Και οδηγήθηκε στην Ομορφίτα.

Κ.Ι.: Πότε έγινε αυτό;

Γ.Μ.: Την ίδια μέρα είχα συλληφθεί κι εγώ. 9 Ιανουαρίου του 1956. Ο Κυριάκος θα κατεζητείτο εκείνη την ημέρα, διότι οι πληροφορίες ήταν σαφείς. Είχε προδοθεί η ομάδα της Αμμοχώστου, η πιο αξιόλογη ομάδα που διέθετε η Οργάνωση τότε και συνελήφθησαν.

Κ.Ι.: Ποιοι συνελήφθησαν;

Γ.Μ.: Αντώνης Παπαδόπουλος, Χριστόδουλος Παρλάς, Παύλος Παυλάκης, Φώτης Παπαθωμάς, Παντελάκης Κυριακίδης και άλλοι πολλοί. Ο Γιώργος Μάτσης δεν συνελήφθη. Τους διέφυγε..

Κ.Ι.: Ο αδελφός σας Γιώργος Μάτσης;

Γ.Μ.: Ο θείος μου. Όλη η ηγεσία της Αμμοχώστου. Ήταν φυσικό ο πληροφοριοδότης να γνώριζε τον Κυριάκο, ότι ήταν μέλος της ομάδας, και τον κατέδωσε. Εμένα με συνέλαβαν στην είσοδο του κεντρικού κτιρίου του ΡΙΚ, κάτω από το γραφείο του Γενικού Διευθυντή.

Κ.Ι.: Στο ΡΙΚ! Εργαζόσουν εκεί;

Γ.Μ.: Ήμουνα εκφωνητής του ΡIΚ, Programme Officer. Προσπάθησαν να πάρουν πληροφορίες για τον Κυριάκο. Δεν τους ενδιέφερα εγώ. Προσπάθησα να τους παραπλανήσω, γιατί ήξερα πως θα κατεζητείτο ο Κυριάκος εκείνη τη μέρα και γιατί βεβαιώθηκα πως ήξεραν περί Αχεράς, του τσιφλικιού της Αχεράς. Δυστυχώς είχαν καλές πληροφορίες. Είχαν περικυκλώσει την αγροικία του τσιφλικιού της Αχεράς (ο στρατός και το Special Branch) και δεν υπήρχε τρόπος διαφυγής. Ο Κυριάκος ήταν άοπλος, και τον συνέλαβαν στο σπίτι της Αχεράς και τον οδήγησαν στην Ομορφίτα. Εμείς είχαμε μεταφερθεί στην Ομορφίτα νωρίτερα, στα περίφημα ανακριτήρια. Εκεί ήταν όλη η ομάδα της Αμμοχώστου. Μετά το μεσημέρι, από τον υπόγειο διάδρομο κελλιών, ακούσαμε μια δυνατή φωνή, να απαγγέλλει ένα ποίημα. Ήταν ο Κυριάκος που απάγγελλε ανέμελα, για ν' ακούσουν όλοι: "Είμαι κι εγώ εδώ", Θυμάμαι ήταν το "'Ενας φίλος ήρθε απόψε απ' τα παλιά". Τον είχαν κλείσει στο κελλί 1, το μικρότερο κελλί του ανακριτηρίου, όπου απομόνωναν τα σημαντικά στελέχη για να αρχίσουν οι ανακρίσεις και τα περαιτέρω.

Κ.Ι.: Εκεί υπέστη ηλεκτροσόκ;

Γ.Μ.: Υπέστη όλες τις δοκιμασίες που μπορεί να περάσει άνθρωπος.

Κ.Ι.: Είχαν υπόψη τους ποιος ήταν; Γνώριζαν το ρόλο του;

Γ.Μ.: Ναί.

Κ.Ι.: Ο καταδότης ήξερε; Ξέρετε εσείς τον καταδότη;

Γ.Μ.: Ναι.

Κ.Ι.: Ζει τώρα;

Γ.Μ.: Δεν ζει. Δεν θέλω να μιλήσω γι' αυτό, αλλά δεν ζει. Οι Άγγλοι δεν χρειάστηκε να αποσπάσουν από τον Κυριάκο ομολογία ότι ήταν μέλος της Οργάνωσης. Ήταν ίσως ο μόνος, δεν ξέρω άλλη περίπτωση, ανάμεσα στα μέλη της ΕΟΚΑ, ο οποίος είχε δηλώσει απερίφραστα ενώπιον των πέντε ανακριτών ότι: "με συλλάβατε. Είμαι εδώ σαν ηγετικό μέλος της Οργάνωσης, έχω δώσει τον εαυτό μου για την ελευθερία της πατρίδας μου μετά το Β' παγκόσμιο πόλεμο, στον οποίο πολεμούσαμε μαζί εναντίον του ναζισμού. Και θα το θεωρούσα μεγάλο εξευτελισμό, μετά την άρνησή σας να ελευθερώσετε την Κύπρο, αν δεν ανήκα στην απελευθερωτική προσπάθεια που διεξάγεται".

Κ.Ι.: Τους εξέθετε ανοικτά δηλαδή.

Γ.Μ.: Καθαρά και ανοικτά και με τέτοιο τρόπο που άρχισε να τους ρωτά:
"εάν εσείς ήσασταν στη θέση μου, τι θα κάνατε; Αν είστε αξιοπρεπείς άνθρωποι, κι άν σέβεστε το χώρο, τον τόπο και την Ιστορία σας. Εγώ σέβομαι αυτά τα πράγματα, είμαι αυτός που είμαι, και θα αγωνιστώ όσο μπορώ για την απελευθέρωση της Κύπρου".

Κ.Ι.: Ύστερα απ' αυτά είχαν την αναίδεια να τον βασανίσουν;

Γ.Μ.: Είχαν πάθει σύγχυση οι Άγγλοι. Ο Brigadier Harris, που του έλεγε: "άκου να σου πω" και προσπαθούσε να φωνάξει πολύ δυνατά, "δεν ήρθαμε εδώ για να μας ανακρίνεις εσύ, ήρθαμε για να ανακρίνουμε εμείς εσένα και μας αναγκάζεις να φωνάζουμε..," Και πόνε σα τ' αυτιά μου εγώ, διότι η ανάκριση συνεχιζόταν επί 24ώρου βάσεως.

Κ.Ι.: Συνέχεια;

Γ.Μ.: Συνέχεια, ο ένας μετά τον άλλο.

Κ.Ι.: Τι του ζητούσαν;

Γ.Μ.: Δεν τον άφηναν να κοιμηθεί. Τον ανέκριναν συνέχεια. Κουράζονταν οι ανακριτές. Ο Κυριάκος συζητούσε μαζί τους χωρίς να αποκαλύπτει τίποτε. Συζητούσε, τους έλεγε: "ναι, έτσι γίνεται, ναι έτσι είναι η Ιστορία μας, αυτό επιβάλλει η αξιοπρέπειά μας". Οπότε οι Άγγλοι ήρθαν σε κάποια απόγνωση.

Κ.Ι.: Χωρίς να τους δίνει στοιχεία τους έλεγε ότι εγώ πολεμώ για την ελευθερία της πατρίδας μου.

Γ.Μ.: Ναι. Συζητούσε σε φιλοσοφικό και στρατιωτικό επίπεδο. Τους έλεγε: "Ναι, είναι συνωμοτική οργάνωση η ΕΟΚΑ, θα δυσκολευτείτε να εισχωρήσετε μέσα και αν το κάνετε θα πολλαπλασιαστεί, δεν μπορείτε να νικήσετε την οργάνωση αυτή. Πρέπει να το καταλάβετε, θα επιφέρετε πλήγματα άλλης μορφής στις διεθνείς σας σχέσεις, και εσείς θα βγείτε ηττημένοι". Αυτή ήταν η πραγματικότητα με τους Άγγλους ανακριτές.

Κ.Ι.: Τα βασανιστήρια;

Γ.Μ.: Τα βασανιστήρια ήταν αφόρητα. Πρώτα η αϋπνία. Δεν μπορώ να
σκεφτώ μεγαλύτερο βασανιστήριο.

Κ.Ι.: Ναι. Άλλωστε στην Κίνα εθεωρείτο ο χειρότερος θάνατος, ο δι' αϋπνίας θάνατος.

Γ.Μ.: Ο άνθρωπος καταρρέει όταν αισθάνεται την ανάγκη να κλείσει τα μάτια του και δεν του επιτρέπουν να το κάνει. Είναι ύψιστο βασανιστήριο. Μετά απ' όλες αυτές τις ανακρίσεις κάθε δύο ώρες άλλαζε ο Τούρκος βαριάνος. Αυτός καθόταν δίπλα του για να τον σπρώχνει, να χτυπάει τενεκέδες, ν' ανάβει λάμπες δυνατές, να τον ρίχνει κάτω από το στρώμα για να μην τον αφήνει να κοιμηθεί. Τις πρώτες τέσσερις μέρες ο Κυριάκος άντεχε. Μας χώριζε μόνο ο τοίχος. Εγώ ήμουν στο κελλί αρ.2 που είχε 4 θέσεις για κρατούμενους. Ο Κυριάκος ήταν στο 1, που είχε μόνο μια θέση. Μετά από τα ανακριτήρια μου χτυπούσε τον τοίχο. Γιατί βέβαια γνωρίζαμε πότε γίνονταν οι ανακρίσεις και τα βασανιστήρια. Όλα γίνονταν με τόσο έντονο τρόπο. Ακούγαμε τις φωνές από τον πρώτο όροφο. Χαράματα, μεσάνυχτα, πρωί, δύση του ήλιου, μεσημέρι, η ίδια ιστορία. Σπάζουν τα νεύρα σου όταν ακούς και μόνο. Είναι φοβερή δοκιμασία. Την πέμπτη μέρα δεν μπορούσε να μου χτυπήσει τον τοίχο. Μπροστά στην αγωνία μου, τι έγινε, ζει, ο Νουρί Μπέης, ένας θαυμάσιος Τούρκος βαριάνος, που συναγωνιζόταν με τον Κυριάκο ποιος θα διαβάσει πρώτος την εφημερίδα Ελευθερία, όση ώρα ήταν εκεί, μου άνοιξε όταν έφυγαν οι Άγγλοι για να τον δώ για λίγα δευτερόλεπτα. Βεβαίως, ο Κυριάκος δε με ανεγνώρισε. Ήταν σε μια τρομερή κατάσταση.

Κ.Ι.: Τον είχαν κτυπήσει δηλαδή;

Γ.Μ.: Τον κτύπησαν, τον βασάνισαν, του έκαναν ηλεκτροσόκ, είχε σπασμούς. Ήταν καθισμένος πάνω σ' αυτούς τους τσιμεντένιους τάφους στρώματα, που είχαν εκεί και είχε σπασμούς σ' όλο το σώμα. Το κεφάλι του ήταν γυρμένο. Δε μπορούσε να κρατηθεί ψηλά. Αλλά είδα ότι ήταν ζωντανός. Μου έλεγε ο Νουρί Μπέης: "Μην έχεις έγνοια. Του πήρα και κάτι να φάει". Τον περιποιόντουσαν οι Τούρκοι, πρέπει να το πω αυτό. Κουβέντιαζε ο Κυριάκος μαζί τους και τον περιποιόντουσαν. Και όποτε είχαν την ευκαιρία, τον άφηναν ακόμα και να κοιμηθεί.

Κ.Ι.: Είχαν αισθήματα, δηλαδή.

Γ.Μ.: Ναι. Ήταν σαν να ήταν δικός τους. Αυτό ήταν γεγονός και οφείλω να το πω. Θυμάμαι είχαν έρθει οι δικοί μας και ο Κυριάκος ζήτησε βιβλία για να διαβάζει. Έκαμε αρκετές μέρες στα ανακριτήρια. Διάβαζε, μεταξύ άλλων, Σολωμό, Παλαμά, βιβλία περί γεωπονίας. Του είχαν φέρει και τον Καπετάν Μιχάλη του Ν. Καζαντζάκη, που διάβαζε για πολλές ώρες, όταν είχε τη δυνατότητα. Γύρω στα χαράματα ακούγονταν οι φωνές των Άγγλων που προσπαθούσαν να του σπάσουν τα νεύρα: "φονιά, murderer", μέσα στην ησυχία της νύκτας. Το πιο συγκλονιστικό ήταν ότι δίπλα ήταν το Δημοτικό Σχολείο της Ομορφίτας.

Κ.Ι.: Εργάστηκα ως δάσκαλος εκεί και γνωρίζω.
Γ.Μ.: Και άκουες τα μωράκια να μιλούν, να γελούν και να ξέρεις εσύ... Αυτό μου έμεινε στην ψυχή... Εμείς εκεί βλέπαμε τον ήλιο στην κορυφή ενός ευκαλύπτου κι ήταν ένα μήνυμα αυτό... Κι άκουες τα μωράκια να παίζουν και να τιτιβίζουν και να γελούν, ενώ δίπλα εξελίσσετο αυτή η τραγωδία, αυτά τα βασανιστήρια.

Κ.Ι.: Σατανικά πράγματα.

Γ.Μ.: Εκεί λοιπόν τον επισκέφθηκε ο Harding.

Κ.Ι.: Έτσι, χωρίς λόγο; Τι τον ήθελε;

Γ.Μ.: Όταν οι Άγγλοι ανακριτές συζητούσαν με τον Κυριάκο το Κυπριακό, συζητούσαν τις προτάσεις Harding - ήταν η περίοδος που έφθασε οLennox Boyd στην Κύπρο. Διαδιδόταν ότι θα έκλεινε το Κυπριακό και ρίχθηκαν όλες εκείνες οι βόμβες.

Κ.Ι.: Προτού φύγει ο Μακάριος για την εξορία.

Γ.Μ.: Βέβαια. Μιλούμε για το Γενάρη του 1956.

Κ.Ι.: Θεωρήθηκε ότι το Κυπριακό σχεδόν έκλεισε. Κι από πληροφορίες που έχω, από τον Κύκκο, όπου βρισκόταν ο Διγενής, τους είπε ότι το Κυπριακό έκλεισε και θα πάτε στα σπίτια σας. Θα πάρουμε πλοίο και θα πάμε στην Ελλάδα, θα σας ξεναγήσω κλπ.

Γ.Μ.: Ο Κυριάκος ήταν θιασώτης της λύσεως του Κυπριακού. Εδώ εμφανίζεται η πολιτική του κρίση. Με τις προτάσεις Harding είδε βελτίωση των αγγλικών προτάσεων που είχαν προηγηθεί και συζήτησε με τους Άγγλους αυτά τα θέματα, προτού αρχίσουν οι πραγματικές αιματοχυσίες. Συζήτησε, εκτός απ' το Κυπριακό και το Μακεδονικό με το Harding και τον Brigadier Harris, που ήταν στρατιωτικός στη Μακεδονία τον Α'παγκόσμιο πόλεμο.

Κ.Ι.: Ο Harding τι ήθελε από τον Κυριάκο;

Γ.Μ.: Ο στόχος του Harding, μετά την κατάρρευση των συνομιλιών, ήταν η σύλληψη του Διγενή. Ήταν θέμα γοήτρου γι' αυτόν. Είχαν ουσιαστικά πάρει τις αποφάσεις τους για εξορία του Μακαρίου και ήθελαν να συλλάβουν και το Διγενή. Ο Harding όμως ήταν έντιμος στρατιωτικός και ίσως από τους λίγους με τους οποίους μπορούσες να μιλήσεις ευθέως πάνω στα θέματα αυτά. Σκληρός και αδίστακτος στο καθήκον του, αλλά και έντιμος. Και ο Κυριάκος αυτή την άποψη είχε. Λοιπόν, ο Κυριάκος συζήτησε με τους ανακριτές λεπτομερώς, προτού αρχίσουν τα βασανιστήρια και αργότερα με το Harding, το Κυπριακό. Κι αυτό, γιατί βεβαιώθηκαν πλέον οι Άγγλοι ότι είχαν μπροστά τους ένα από τα ηγετικά στελέχη της ΕΟΚΑ. Ήξεραν ότι ήταν και ο μορφωμένος της Οργάνωσης. Όταν ο Harding άκουσε τον Κυριάκο να ομιλεί περί Μακεδονίας, περί Βαλκανίων και Βαλκανικής πολιτικής, τα οποία είχε μελετήσει και ο ίδιος σαν στρατιωτικός, νομίζω, ότι του έδωσε σημασία.

Κ.Ι.: Τον πίστωσε θετικά.

Γ.Μ.: Πολύ. Τον εξετίμησε. Οι συζητήσεις τους για διευθέτηση του Κυπριακού ήταν πάρα πολύ σημαντικές. Ο Harding βρήκε ένα άνθρωπο, όχι στρατιωτικό, αλλά πολιτικό, σκεπτόμενο το καλό του τόπου στο σύνολό του, χωρίς φανατισμούς, απαιτητικό για τα δικαιώματα του λαού, όπως επήγασαν μετά το Β' παγκόσμιο πόλεμο. Ο Harding φαίνεται αντιμετώπισε κάποια δυσκολία για το πώς θα συμπεριφερόταν στον Κυριάκο.

Κ.Ι.: Πόση ώρα κράτησε αυτή η συνομιλία;

Γ.Μ.: Πρέπει να κράτησε αρκετή ώρα, γιατί εκείνη τη μέρα, σφουγγάρι
σαν τα ανακριτήρια και μας έφεραν φαγητό μέσα σε πιάτα. Δεν μπορούσαμε να καταλάβουμε τι σήμαινε αυτό. Συνήθως, το φαγητό για ένα κρατούμενο σήμαινε ν' ανοίξει η πόρτα και να σου ρίξουν ένα τέταρτο του ψωμιού κι ένα κομμάτι τυρί. Αυτό ήταν το σιτηρέσιο της ημέρας, ή μια δράκα (χούφτα) ελιές που τις πετούσαν εκεί. Έτσι ζούσαμε. Εκείνη την ημέρα, ωστόσο, μετά το σφουγγάρισμα, μας έφεραν φαγητό σε πιάτα. Δεν γνωρίζω αν ο Harding έκαμε επίσκεψη σε κελιά για να δει αυτά τα πράγματα. Πάντως έτσι έγιναν. Όταν τέλειωσε η ανάκριση, μπήκε έξαλλος στο κελί μας ο Περέιρα, λέγοντας ότι ο Κυριάκος τους πρόσβαλε μπροστά στον Κυβερνήτη. "Είναι αίσχος", έλεγε θυμωμένος.

Κ.Ι.: Ποιος ήταν αυτός ο ανακριτής;

Γ.Μ.: Ήταν ένας από τους διάσημους ανακριτές' μιλούσε Ελληνικά. Μου είπε: "Ήταν αισχρή η συμπεριφορά του Κυριάκου. Ακούς εκεί. Κτύπησε τη γροθιά του στο τραπέζι, μπροστά στον Κυβερνήτη και σηκώθηκε και έφυγε από το ανακριτήριο, κατέβηκε στο κελί του". Έξαλλος ο Περέιρα γιατί, στη μια μεριά του τραπεζιού καθόταν ο Κυριάκος, στην άλλη ο Harding και πίσω του πέντε ανακριτές που παρακολουθούσαν τη συνομιλία. Όταν ο Harding, σε κάποια φάση είπε στον Κυριάκο: "Είσαι ένας λαμπρός επιστήμονας, θέλεις να σε στείλουμε στην Αυστραλία και να σου δώσουμε τόσες χιλιάδες έκταση γης - ή στη Νέα Ζηλανδία - και μισό εκατομμύριο λίρες για να μας παραδώσεις το Διγενή;", ο Κυριάκος εξεμάνη. Σήκωσε, όπως μου περιέγραψε ο Περέιρα το χέρι του και κτύπησε τη γροθιά του στο τραπέζι λέγοντας: "Εξοχότατε, λυπούμαι, γιατί δεν έχετε αντιληφθεί με ποιον συνομιλείτε. Πρέπει να ξέρετε ότι εμείς "ού περί χρημάτων τον αγώνα ποιούμεθα, αλλά περί αρετής". Και σηκώθηκε, άνοιξε την πόρτα, προτού αντιδράσουν οι ανακριτές, και κατέβηκε από τη σκάλα στο κελί του.

Κ.Ι.: Άφησε και τον Harding άναυδο.

Γ.Μ.: Διότι το θεώρησε ύψιστη προσβολή, μετά από όσα είπε, να του
προτείνει ο Harding χρήματα.

Κ.Ι.: Πρέπει να το εξετίμησε ο Harding.

Γ.Μ.: Ο Harding το εξετίμησε αμέσως. Δεν επέτρεψε στους ανακριτές να
ξαναγγίξουν πάνω στον Κυριάκο. Όλα έγιναν προηγουμένως. Προσπάθησαν, προηγουμένως, να του σπάσουν την αντοχή, σωματική και ψυχική, για να επιτύχει ο Harding αυτό που επεδίωκε. Στη σκηνή αυτή μάλιστα μπροστά στον Harding, ένας από τους ανακριτές είπε στον Κυριάκο(προτού εκραγεί) ότι θα έφερναν το Γιάννη Κληρίδη και το Γκαράνη, το Διευθυντή της Τραπέζης Κύπρου τότε, για να υπογραφεί η επιταγή ενώπιόν τους, για να θεωρηθεί ότι είναι έγκυρη. Ότι δεν θα τον ξεγελούσαν. Και ο Κυριάκος εξεμάνη.

Κ.Ι.: Γνωρίζετε το πολιτικό περιεχόμενο της συνομιλίας;

Γ.Μ.: Το πολιτικό περιεχόμενο, στο σύνολο του, δεν το ξέρω. Οφείλω να το ομολογήσω. Ο Κυριάκος, ουδέποτε μιλούσε γι' αυτά τα πράγματα.
Ήταν πολύ φειδωλός. Ούτε για τα βασανιστήρια που του έκαμαν μίλησε ποτέ σε κανένα. Έγραψε, όπως θα είδες, σε μια αναφορά ότι: "Υπέστημεν δοκιμασίαν παντός είδους. Πάντως πήραν μαθήματα ελληνικής ψυχής και το παραδέχθησαν". Αυτή ήταν η αναφορά του στο Διγενή για τα φοβερά βασανιστήρια που του έκαμαν. Σαν αγωνιστής δεν έπρεπε να καυχιέται. Είναι γεγονός ότι ο Κυριάκος είχε δεχθεί την άποψη ότι η αναγνώριση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης του Κυπριακού λαού, έστω και σ' ένα χρονικό διάστημα λίγων ετών, εάν οι άλλες πτυχές εσυμφωνούντο, έπρεπε να ήταν ικανοποιητική διευθέτηση του Αγώνα.

Κ.Ι.: Μακάρι να γινόταν.

Γ.Μ.: Αυτό έχει σημασία, διότι οι συνομιλίες αυτές για λύση του Κυπριακού έγιναν ύστερα, με πολλή ένταση, στα ανακριτήρια, τον Απρίλιο και Μάιο του 1956. Μετά την εξορία του Αρχιεπισκόπου.

Κ.Ι.: Ο Κυριάκος ήταν ακόμα στα κρατητήρια;

Γ.Μ.: Βέβαια. Μετεφέρθη από τα ανακριτήρια Ομορφίτας στην Κοκκινο-
τριμιθιά.

Κ.Ι.: Ξανάκαμαν δεύτερες συνομιλίες;

Γ.Μ.: Μετά την εξορία του Αρχιεπισκόπου έγιναν ουσιαστικές συνομιλίες λύσης του Κυπριακού με τον Κυριάκο, ο οποίος αλληλογραφούσε με το Διγενή. Έθετε τα πάντα υπόψη του. Εβελτίωσε τους όρους της συμφωνίας Μακαρίου - Harding σε σημαντικά σημεία. Ο Κυριάκος, σε κάποια φάση, θεώρησε ότι έληξε το Κυπριακό. Σε κείνη τη φάση, ωστόσο, ο Διγενής θεώρησε ότι δε μπορούσε μόνος του να υπογράψει, να δώσει τη συγκατάθεσή του. Και έγραψε την περίφημη "Διαταγήν προς Μιλτιάδην", που ήταν η μόνη, μαζί με ένα άλλο έγγραφο που φύλαγε ο Κυριάκος, σε όλο τον Αγώνα.

Κ.Ι.: "Μιλτιάδης" ήταν το Ψευδώνυμο του;

Γ.Μ.: Ναί. Του έγραφε: αυτοί είναι οι όροι μας και παρέθετε τους όρους για λήξη του Αγώνα, αρνούμενος να δεχθεί ο,τιδήποτε χωρίς την υπογραφή του Μακαρίου, ο οποίος, ελευθέρως εξασκών τα δικαιώματά του και απελευθερωμένος από τις Σεϋχέλλες μπορούσε να υπογράψει αυτή τη συμφωνία. Ο Κυριάκος θεώρησε ότι ήταν λάθος, και τον θυμάμαι στην Κοκκινοτριμιθιά, σχεδόν έξαλλο, από αυτή την εξέλιξη. Και έγραψε αργότερα μια επιστολή σε μια κουμπάρα του στη Θεσσαλονίκη, που μπορώ να την ερμηνεύσω ως κριτική για την ηγεσία του Αγώνα, η οποία δεν πρέπει να παρασύρεται από κόμματα και κομματίδια, όταν λαμβάνει ιστορικές αποφάσεις. Δεν έγραψε ονόματα, διότι περνούσαν από λογοκρισία οι επιστολές αυτές. Κι έλεγε ακόμα ότι η μόνη ελπίδα είναι αυτός ο ταπεινός λαός, που δεν υπολογίζεται, που δεν λυγίζει, δεν κάμπτεται, δεν οπισθοχωρεί. Και πίσω από το λαό, σύμμαχός του το πανίσχυρο Πνεύμα του Θεού. Κι έκανε μια γενίκευση πανανθρώπινη του Θεού, λέγοντας ότι όλοι οι άνθρωποι έχουμε τις ίδιες ιδιότητες. Αυτή την επιστολή την έγραψε ενώ βρίσκονταν σε μια αρνητική διάθεση. Βεβαίως, και ο Διγενής βρισκόταν σε δύσκολη θέση. Ήταν η περίοδος της καταδίωξής του στα δάση του Κύκκου, της μεγάλης πυρκαγιάς, κι έχοντας υπόψη και τη στρεψοδικία της αγγλικής πολιτικής. Παρ' ότι συμφωνούσε με όλα όσα συμφώνησε ο Κυριάκος, θεώρησε ότι...

Κ.Ι.: Ο Κυριάκος είχε κάμει τόσες συνομιλίες. Ποιοι ήταν οι συνομιλητές του;

Γ.Μ.: Όλοι.

Κ.Ι.: Ανακριτές ή πολιτικά πρόσωπα;

Γ.Μ.: Από το βοηθό κυβερνήτη Singlair, τον Redaway επίσης, ώς τους ανακριτές. Κάθε νύχτα πηγαινοέρχονταν στα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς. Αν ήταν άλλος από τον Κυριάκο θα εθεωρείτο προδότης. Έφευγε από το κελί του, πήγαινε στο γραφείο του Commandant και καθόταν και συζητούσε μαζί τους πάνω στην ουσία του Κυπριακού, πάνω στους όρους λύσης του Κυπριακού. Βεβαίως ο Κυριάκος ήταν μέσα στα κρατητήρια ο ηγέτης της Οργάνωσης, ήταν σεβαστός. Η προσωπικότητά του είχε μιαν άλλη διάσταση. Αργότερα, τρεις μήνες αργότερα, δραπέτευσε και ο ίδιος.

Κ.Ι.: Πότε δραπέτευσε;

Γ.Μ.: Το Σεπτέμβρη του 1956. Έφθασε στην Κοκκινοτριμιθιά το Φεβράρη του 1956, το Μάρτη εξορίστηκε ο Αρχιεπίσκοπος, το Μάιο – Ιούνιο έγινε η πυρκαγιά στα δάση του Κύκκου - Πάφου και το Σεπτέμβρη δραπέτευσε ο Κυριάκος από την Κοκκινοτριμιθιά.

Κ.Ι.: Πήγε κατ' ευθείαν στον Πενταδάκτυλο;

Γ.Μ.: Όχι. Πήγε με τα πόδια στην Πιτσιλιά, στα χωριουδάκια Λαγουδερά, Σαράντι. Χαρακτηριστική είναι η σκηνή που διηγείται ο Μιχαήλ Ελευθερίου. Εκεί βρισκόταν ο Αυξεντίου, τον οποίο είχε πάρει προηγουμένως ο Κυριάκος. Ο Αυξεντίου είχε δώσει διαταγές σ' όσους τον ζητούσαν να λένε ότι δεν ήταν εκεί και να αρνούνται τα πάντα. Φτάνει, λοιπόν, ο Κυριάκος, δραπέτης από τα κρατητήρια, σ' ένα πευκόφυτο δάσος απέναντι από τα Λαγουδερά.

Κ.Ι.: Μόνος του δραπέτευσε;

Γ.Μ.: Με έξι άλλους. Είχαν πάει με τα πόδια αιματωμένοι, η καταδίωξη ήταν άγρια, ήταν όλοι τους αφάνταστα ταλαιπωρημένοι. Ο Κυριάκος φορούσε πλαστικά παπούτσια που είχαν λυώσει. Ήρθαν σε επαφή με τον υπεύθυνο της Οργάνωσης στα Λαγουδερά, ο οποίος δεν τους ανεγνώρισε. Είπαν το Ψευδώνυμο του Γρηγόρη. Εκείνος τους απάντησε ότι δεν είχε κανένα εκεί. Τους άφησε μια νύκτα εκεί. Την επομένη, άκουσε ο Αυξεντίου τις ειδήσεις από το ραδιόφωνο, ότι δραπέτευσαν από την Κοκκινοτριμιθιά. Ρωτά τον Ελευθερίου: "Ποιος σας είπε ότι είναι εδώ;" Του απαντά εκείνος: ''Ο Μιλτιάδης". Γυρίζει ο Γρηγόρης και δίνει ένα μπάτσο στο Μιχάλη Ελευθερίου, τον καϋμένο. "Βρε" του λέει, "είναι ο Κυριάκος. Γιατί δεν τον έφερες αμέσως;" Η σκηνή της συνάντησής τους ήταν συγκλονιστική.
Το σκηνικό των συνομιλιών συνεχίστηκε, γιατί οι Άγγλοι πίστευαν ότι ο μόνος ή τουλάχιστον ο μόνος απ' όσους είχαν γνωρίσει, που μπορούσε να συζητήσει και να πάρει απόφαση για το Κυπριακό, από τις τάξεις των αγωνιστών, ήταν ο Κυριάκος.

Κ.Ι.: Ασφαλώς, ήταν ο πιο μορφωμένος και ο πιο αξιόλογος.

Γ.Μ.: Ξαφνικά εμένα με αφήνουν ελεύθερο από τα κρατητήρια, νωρίς το 1958, κατά τρόπο ανεξήγητο. Με παίρνουν στο Πιρόι. Εκεί υφιστάμεθα μαθήματα προσαρμογής, με σκοπό να μας ελευθερώσουν. Τερτίπια εγγλέζικα...

Κ.Ι.: Ναί, αλλά κάναμε μεγάλο πήδημα. Φτάσαμε στο 1958.

Γ.Μ.: Κλείνει όμως το κεφάλαιο των συνομιλιών και αποδεικνύεται μέσα στην εξέλιξη των πραγμάτων πως ο στόχος της απελευθέρωσή ς μου ήταν να έρθουν επίσημα σε επαφή με τον Κυριάκο. Του γράφει, ο αρχηγός του Special Branch Μακκάουαν, τον οποίο γνώρισε στην Ομορφίτα, ένα δισέλιδο δακτυλογραφημένο γράμμα, εκπληκτικό, όπου εξηγούσε στον Κυριάκο... Αρχίζει: "Μy dear Kyriakos. It's now two years almost we last met at Omorfita and Ι hope that you do remember me".

Κ.Ι.: Ύστερα από τόσα βασανιστήρια..., υπάρχει αυτή η επιστολή;

Γ.Μ.: Και να εξηγεί παρακάτω ότι: "Εγώ δεν θα ξεχάσω τις ατέλειωτες συνομιλίες που κάναμε για το Κυπριακό και τους προβληματισμούς και τις θέσεις σου. Σου γράφω τώρα για να σου πω ότι η Κύπρος οδηγείται προς τη διχοτόμηση, εάν η ΕΟΚΑ δεν συμπεριφερθεί με πολιτική ωριμότητα και ότι σύντομα θα συγκρουστείτε έντονα με τους κομμουνιστές και με την Τουρκοκυπριακή κοινότητα". Καλεί, στη συνέχεια, τον Κυριάκο, που τον αναγνωρίζει σαν τον άνθρωπο που θα θυσιάσει τη ζωή του αλλ' ουδέποτε θα προδώσει την πατρίδα του και ο οποίος έχει και τη δύναμη της σκέψης και της κρίσης να δείξει ποιο είναι το συμφέρον της Κύπρου σ' αυτή την περίοδο. Επίσης, αναφέρει, ότι πρέπει να οδηγηθεί η Κύπρος σε ανεξαρτησία, να σταματήσει η ένοπλη σύρραξη, να γίνει ανακωχή. Εξηγεί, παρακάτω, πώς πρέπει να εξελιχθεί το μέλλον της Κύπρου για να αποφευχθούν οι εσωτερικές συγκρούσεις και η οριστική διχοτόμηση. Του λέει ακόμα: "Γράφω σε σένα, γιατί ξέρω ποιος είσαι και ξέρω ποιο θα είναι το τέλος σου - όπως προέβλεψε - διότι αργά ή γρήγορα θα σε βρούμε". Και καταλήγει ο Ταγματάρχης Μακκάουαν: "Congratulations on your escape at Caravas. Yours very sincerely".

Κ.Ι.: Ποια δραπέτευση;

Γ.Μ.: Στον Καραβά. Τώρα, ήταν καταζητούμενος πάλι, ο Κυριάκος. Τον
συνέλαβαν μαζί με τον Ανδρέα Παναγιώτου σε ένα στρίψιμο. Βγήκαν άοπλοι να πάνε από ένα κρησφύγετο σε άλλο και ξαφνικά παρουσιάστηκε ένα Land-Rover του στρατού μπροστά τους. Έδωσαν τις ταυτότητες τους - ο Κυριάκος ήταν επιθεωρητής λεμονιών, αγοραστής ο Παναγιώτου ή κάτι άλλο. Κάτι δεν άρεσε στους Άγγλους και τους είπαν: "Μπείτε στο αυτοκίνητο να πάμε στην Αστυνομία να ελέγξουμε καλύτερα". Μέχρι να πάνε από μπροστά στο πίσω μέρος του αυτοκινήτου, ανοιγόκλεισε ο ένας το μάτι στον άλλο, σπρώχνουν τους Άγγλους και πηδούν κάτω στο γκρεμμό, στα περιβόλια του Καραβά. Άρχισε σωστός πόλεμος. Ο στρατός απέκλεισε τον Καραβά, μάχες ολόκληρες, αλλά έμεινε η ταυτότητα στα χέρια των Άγγλων. Βλέποντας τη φωτογραφία οι Άγγλοι αναγνώρισαν τον Κυριάκο. Γι' αυτό και έγραψε ο Ταγματάρχης Μακκάουαν: "Congratulations on your escape". Υπάρχει ακόμα μια ιστορία, όταν συνελήφθη ο Γιώργος Μάτσης, στο Σαράντι.

Κ.Ι.: Ο θείος σας;

Γ.Μ.: Ναί. Στο Σαράντι. - "Ποιός είσαι εσύ;" - ''Ο Μάτσης" - ''Ο Κυριάκος Μάτσης;" του λένε οι στρατιώτες. "Ναί".Χωρίζουν λοιπόν το Γιώργο από τους άλλους και τον οδηγούν στο γραφείο. Σε λίγο έρχεται το ελικόπτερο και κατεβαίνει ο Harding. Του είχαν πει ότι συνελήθη ο Μάτσης και ήρθε. Μπαίνει ο Harding, κοιτάζει, πού είναι, λέει. "Νάτος!" του απαντούν. Ρωτά, λοιπόν, το Γιώργο: "Εσύ είσαι ο Μάτσης, ο Κυριάκος Μάτσης;" "Ναί" του απαντά ο Γιώργος. Γυρίζει το ξερό του και του έδωσε ένα μπάτσο. Έδιωξε αμέσως τον υπεύθυνο. Τον έστειλε στην Αγγλία. Πήγαινε φυσικά για τον Κυριάκο. Είχε πολλές προσδοκίες να συνομιλήσει μαζί του. Πάνω σ' αυτό το σημείο να πάρεις μια συνέντευξη από τον Ανδρέα Καραγιώργη, που είδε τον Harding προτού πεθάνει. (Βλέπε συνέντευξη Α. Καραγιώργη).

Κ.Ι.: Του μίλησε ο Harding;

Γ.Μ.: Του μίλησε. Ήταν στα τελευταία του βέβαια, αλλά του μίλησε. Του είπε δυο - τρία πράγματα για τον Κυριάκο που ίσως είναι αξιοσημείωτα.

Κ.Ι.: Ασφαλώς.

Γ.Μ.: Ας επιστρέψουμε στην Κοκκινοτριμιθιά. Θα πρέπει να πούμε ότι ο Κυριάκος ανέτρεψε όλη τη φιλοσοφία της λειτουργίας των κρατητηρίων, σε ό,τι αφορά τους κρατουμένους. Οργάνωσε κουζίνα για να τρώνε, όσο το δυνατό καλύτερα, οι κρατούμενοι. Συνεργάστηκε γι' αυτό με τις αγγλικές αρχές. Οργάνωσε σχολεία, επιστρατεύοντας όλους τους καθηγητές - κρατούμενους, λέγοντας ότι δεν επιτρεπόταν να χάνουν άδικα τον καιρό τους οι μαθητές - κρατούμενοι: Λουκής Παπαφιλίππου, Γιάννης Σπανός, ν' αναφέρω ορισμένα ονόματα - μαθητών που συνελήφθησαν. Αν ο Κυριάκος δεν είχε την ευρύνοια να οργανώσει μαθήματα, ίσως να ήταν ο,τιδήποτε άλλο οι άνθρωποι αυτοί απ' αυτό που είναι σήμερα. Με τα μαθήματα εκείνα, πήραν τα πτυχία τους αργότερα. Οργάνωσε επίσης τη διαφώτιση των Άγγλων στρατιωτών και των αξιωματικών. Όταν μπαίναμε στα κρατητήρια, οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί τηςMetropolitan Police μας θεωρούσαν σαν murderers, terrorists, ανθρώπους επικίνδυνους από πάσης απόψεως. Κυκλοφορούσαμε στους διαδρόμους και ο φρουρός κρατούσε μπρεν και μας παρακολουθούσε σαν να ήμασταν έτοιμοι να ρίξουμε χειροβομβίδες. Σε ελάχιστους μήνες αντιστράφηκε το πνεύμα. Τους εξηγήσαμε το Κυπριακό με τα τσάϊα που τους προσφέραμε, μαζί με γλυκίσματα και φρούτα. Τότε ο κόσμος μας έφερνε άπειρα πράγματα. Τους λέγαμε: αυτός είναι καθηγητής, αυτός γεωπόνος, αυτός professor, αυτός ιερέας... Έτσι άλλαξε εντελώς το σκηνικό, με αποτέλεσμα να έρχεται ο αξιωματικός με δυο αστέρες των Scotland Highlanders, που μας φρουρούσαν και να μας εκπαιδεύει στη χρήση του μπρεν μέσα στην παράγκα μας! Και καθόμαστε ένας-ένας να
διαλύουμε το μπρεν κι εκείνος να μας λέει πώς πυροβολείς, πώς το συναρμολογείς. Αυτοί μας θεωρούσαν αγωνιστές, όχι τρομοκράτες. Αυτή την εμπειρία την έζησα κι εγώ. Να πέφτω κάτω και να ξηλώνω το μπρεν, να το συναρμολογώ και να με διδάσκει ο Εγγλέζος!

Κ.Ι.: Συγκλονιστική μεταστροφή αυτή.

Γ.Μ.: Αυτά ήταν έργο του Κυριάκου. Κι όταν αυτοί οι Highlanders - που μαζί με τους αλεξιπτωτιστές αποτελούσαν το εκλεκτότερο μέρος του στρατού - μεταφέρθησαν από την Κοκκινοτριμιθιά στο Κυβερνείο, επαναστάτησαν μια νύχτα κι έκαψαν τα αντίσκηνά τους. Τότε, τους έστειλαν όλους πίσω στην Αγγλία. Τα λέω αυτά για να υπογραμμίσω το τι μπορεί να επιτύχει ένας άνθρωπος. Κάθε βράδυ, μετά το κλείσιμο του στρατοπέδου, συγκεντρωνόμαστε όλοι, μετά το δείπνο, κι ο Κυριάκος μας έκανε διάλεξη. Πότε για τον Καζαντζάκη, πότε για τον Παλαμά, για την αγροτική πολιτική. Κάθε νύκτα συζητούσαμε όλοι ομαδικά. Κι ήταν εκεί μια μεγάλη ομάδα επιστημόνων, μαθητών, αγροτών.

Κ.Ι.: Δηλαδή γινόντουσαν σεμινάρια.

Γ.Μ.: Ακριβώς. Δεν θα ξεχάσω ποτέ αυτό το πράγμα. Καθόμασταν όλοι γύρω και συζητούσαμε. Σ' επιστολές του προς τον Παυλάκη ο Κυριάκος περιγράφει χιουμοριστικά τις συζητήσεις αυτές: "Τώρα, μετά τα νενομισμένα, αρχίζει μεταξύ Πιτσίλων και Μαραθευτών η έντονη συζήτηση για το τάδε..."

Κ.Ι.: Αγαπητέ μου Γιαννάκη, είπαμε αρκετά πράγματα για τα κρατητήρια. Νά ρθούμε στο σημείο που δραπετεύει;

Γ.Μ.: Η δραπέτευση ήταν μόνιμος στόχος, ιδίως μετά την κατάρρευση των συνομιλιών. Σε κάποια φάση είχε αποφασισθεί ένα σχέδιο. Ξαφνικά όμως οι Άγγλοι έβαλαν κάποιους περιορισμούς και τελικά υπήρχαν πληροφορίες ότι πολύ σοβαρότεροι περιορισμοί θα επιβάλλονταν, όπως λ.χ. περιορισμός κάθε ομάδας στην παράγκα της, σε απομόνωση από τους άλλους. Το κρατητήριο ήταν πολύ μεγάλο και η δραπέτευση θα ήταν έτσι δυσκολότερη, γι' αυτό ο Κυριάκος είχε αποφασίσει την άμεση δραπέτευση υλοποιώντας υφιστάμενο σχέδιο. Όταν το σχέδιο τέθηκε σε εφαρμογή και πραγματοποιήθηκε η δραπέτευση επτά κρατουμένων ο ίδιος έμεινε τελευταίος. Ήθελε να είναι σίγουρος για την επιτυχία. Δεν ήθελε να ξανασυλληφθεί από τους Άγγλους σε μια αποτυχημένη προσπάθεια. Μου είχε αναθέσει να παρακολουθώ τους πρώτους που έφευγαν και να τον πληροφορώ αν διένυαν ομαλά την απόσταση της εξόδου από πολλές πόρτες ελέγχου, και ορισμένες άλλες από τις οποίες θα απέκοπταν, τελικά, τα σύρματα. Έφυγαν ως εργάτες των Δημοσίων Έργων. Στην τελική έξοδο απέκοψαν τα συρματοπλέγματα χωρίς να βγουν από την κύρια είσοδο του κρατητηρίου. Διέφυγαν από διάφορες άλλες θύρες ασφαλείας. Το γεγονός έγινε γνωστό, σχεδόν αμέσως.

Κ.Ι.: Ο Κυριάκος έφυγε τελευταίος.

Γ.Μ.: Ναι, τελευταίος.

Κ.Ι.: Εσύ έμεινες μέσα;

Γ.Μ: Εγώ έμεινα μέσα.

Κ.Ι.: Θυμάσαι ποιοι ήταν οι άλλοι;

Γ.Μ.: Ήταν ο Ευαγόρας Παπαχριστοφόρου, ο Μάκης Γιωργάλλας, ο Τεύκρος Λοΐζου, ο Γιαννάκης Επαμεινώνδας.

Κ.Ι.: Σημαντικοί αγωνιστές.

Γ.Μ.: Ναι, όλοι.

Κ.Ι.: Ορισμένοι έπεσαν.

Γ.Μ.: Ο Μάκης Γιωργάλλας και ο Ευαγόρας Παπαχριστοφόρου. Από
τους νεαρότερους και αξιολογότερους αγωνιστές.

Κ.Ι.: Καταδόθηκαν μέσα από το κρατητήρια;

Γ.Μ.: Ήταν πάρα πολύς ο κόσμος και υπήρχαν πρόσωπα που έστελναν οι Άγγλοι για να παρακολουθούν και να κάνουν εκθέσεις.

Κ.Ι.: Τάχα, ως κρατούμενοι.

Γ.Μ.: Μετά από λίγη ώρα διέρρευσε η είδηση για τη δραπέτευση, σήμανε αμέσως ο συναγερμός. Θυμάμαι, είχε ζέστη. Σεπτέμβρης του 1956. Στην
παράγκα του Κυριάκου, κατέφθασε αμέσως ο Commandant, ένας Ιρλανδός αξιωματικός της Αστυνομίας, εξαιρετικός κύριος, με τον οποίο ο Κυριάκος είχε πολλές συζητήσεις κι επαφές. Αυτός είχε επιτρέψει στον Κυριάκο, σαν γεωπόνο, να βγαίνει στον εσωτερικό περίγυρο των κρατητηρίων και να κάνει εισηγήσεις πάνω στα φυτά που είχαν εκεί. Μ' αυτό τον τρόπο ο Κυριάκος επεσήμανε και τον τρόπο δραπέτευσής του. Μπήκε, λοιπόν, ο Commandant στην παράγκα μας και υπέβαλε μόνο μια ερώτηση: "Where is Matsis?" Κανένας δεν απάντησε. Κι έφυγε χωρίς να κάνει άλλο έλεγχο, λέγοντας: ''Ι know".
Μόλις έγινε γνωστή η απόδραση κατέφθασε με ελικόπτερο ο βοηθός Κυβερνήτης Sinclair, με ένα επιτελείο. Τον Commandant και τον αρχηγό των κρατητηρίων, τους έστειλαν αμέσως στην Αγγλία. Απ' εκεί η δράση μεταφέρεται στην Πιτσιλιά. Έφτασαν ουσιαστικά περπατητοί, με άπειρες δυσκολίες, από εξάντληση και έλλειψη νερού. Οι έρευνες κάλυπταν μεγάλες αποστάσεις και αναγκάστηκαν να χωριστούν σε ομάδες και να περπατήσουν προς τα Λαγουδερά. Νομίζω πως πήραν κάποιο αυτοκίνητο και τους μετέφερε σε κάποια απόσταση στο δρόμο προς Το Ακάκι κι από εκεί, με τα πόδια, ακολούθησαν το δρόμο της Πιτσιλιάς, προς τα βουνά. Ο Κυριάκος έφθασε στα Λαγουδερά με δυο από τους τρείς δραπέτες κι ήρθε σ' επαφή με την Οργάνωση. Ρώτησε, χρησιμοποιώντας τα Ψευδώνυμα, αν ήταν εκεί ο Αυξεντίου, αλλά οι εντολές ήταν πολύ αυστηρές.

Κ.Ι.: Πόσο καιρό έμεινε στα κρατητήρια ο Κυριάκος;

Γ.Μ.: Οκτώ μήνες. Μετεφέρθη τέλος του Γενάρη και έφυγε το Σεπτέμβριο.

Κ.Ι.: Γνωρίζετε αρκετά πράγματα για τη δράση του ως αντάρτη;

Γ.Μ.: Αυτό είναι δύσκολο. Από τα Λαγουδερά πήγε με τον Αυξεντίου στον Αγρό και από κει στο Παλαιχώρι. Μετά μεταφέρθηκε στην περιοχή Μόρφου όπου έμεινε ένα διάστημα, στις Ζώδιες, στη Μόρφου και άλλα χωριά, όπου έφτιαξε κάποια κρησφύγετα. Στη συνέχεια ανέλαβε την περιοχή Πενταδακτύλου, τον τομέα της Βόρειας Κύπρου, μέχρι την Ακανθού.
Εκεί αρχίζει μια μεγάλης διάρκειας δραστηριότητα, κάθε μορφής. Η περιοχή Κερύνειας ήταν η δυσκολότερη από πλευράς ΕΟΚΑ, γιατί εκατοικείτο από Άγγλους και στα χωριά και στην πόλη. Ήταν μια περιοχή με πολύ πυκνή αγγλική παρουσία, περισσότερο από κάθε άλλη. Ήταν επιπρόσθετα και στενή η έκταση προς τη θάλασσα. Παρ' όλ' αυτά η δράση ήταν έντονη και πολύ σημαντική.
Για να μάθει κανείς περισσότερα για τη δράση του πρέπει να καταφύγει σε συμμετέχοντες τότε αντάρτες. Το γεγονός είναι ότι όλοι θυμούνται τον Κυριάκο, απ' όπου έχει περάσει, με πραγματικό ενδιαφέρον και αγάπη. Αυτό, γιατί ο ίδιος σκορπούσε το ενδιαφέρον, μέσα από τη δική του προσπάθεια να επικοινωνεί με τον κόσμο. Πέρα από τη δράση της Οργάνωσης βοηθούσε στη σωστή αντιμετώπιση των αγροτικών προβλημάτων, ιδίως των εσπεριδοειδών της περιοχής.

Κρατούσε και ψαλίδι και κλάδευε τα δέντρα και όλοι άρχισαν να διερωτούνται ποιος ήταν. Του ήταν αδύνατο να μην εξηγήσει πώς γινόταν το σωστό κλάδεμα των δέντρων!

Κ.Ι.: Γνωρίζετε κάποια ονόματα ανταρτών που ήταν μαζί του;

Γ.Μ.: Αρκετοί δεν βρίσκονται στην Κύπρο. Άλλοι είναι στην Αυστραλία, άλλοι έχουν πεθάνει. Ο Ανδρέας Παναγιώτου ήταν ένας από τους αντάρτες, ο Άντης Σωτηριάδης έχει πεθάνει, ο Σωτηράκης Γιαννάκη και άλλοι.

Κ.Ι.: Ο Κώστας Καραγιάννης συνεργάστηκε μαζί του;

Γ.Μ.: Συνεργάστηκε, όχι όμως σαν καταζητούμενος. Είναι όμως χαρακτηριστικό ότι όποιον συναντήσεις σήμερα - ο Κυριάκος έγραφε πληθωρικά προς κάθε κατεύθυνση - λυπάται, που δεν κράτησε έστω και μια επιστολή του Κυριάκου.

Συνάντησα κάποιον, τελευταία, στον οποίο έγραφε συγκλονιστικές επιστολές από το Κάρμι, απ' όπου αγνάντευε την Καραμανιά, όταν η ατμόσφαιρα ήταν καθαρή. Παραλλήλιζε τη Μικρασιατική καταστροφή και την Ιστορία του έθνους με τα όσα γίνονταν στον αγώνα της ΕΟΚΑ. Μπορεί κανείς να πει ότι ο Κυριάκος ήταν από τα λίγα πρόσωπα που είχαν πλήρη συναίσθηση του τουρκικού κινδύνου σε συνδυασμό με την αγγλική πολιτική. Γι' αυτό ήταν πάρα πολύ προσεκτικός και είχε πλήρη επίγνωση των κινδύνων.

Κ.Ι.: Δυστυχώς, δεν έζησε για να δώσει αυτή τη μάχη εναντίον του τουρκικού κινδύνου. Οι μετέπειτα δεν είχαν καθόλου συνείδηση αυτού του κινδύνου και των γεωγραφικοϊστορικών και πολιτικοστρατιωτικών δεδομένων.

Γ.Μ.: Αυτή η άγνοια επέτρεψε την εύκολη συνθηματολογία. Αυτή οδήγησε στις οδυνηρές εξελίξεις για την Ιστορία του τόπου, εξελίξεις που έχουμε επωμισθεί την ευθύνη να αναστρέψουμε σήμερα, κάτω από δυσκολότατες συνθήκες.

Κ.Ι.: Δύσκολα τα πράγματα. Εν πάση περιπτώσει. Ο Κυριάκος έγραψε και ποίηση. Υπάρχουν ανέκδοτα ποιήματα;

Γ.Μ.: Υπάρχουν. Έγραφε συνεχώς. Ήταν ένα απ' τα χαρακτηριστικά του. Μετά το δείπνο, τις νύκτες, έγραφε πάντοτε. Τον θυμάμαι στα Κούκλια, πριν και κατά τη διάρκεια του Αγώνα, στα κρατητήρια, όταν όλοι πηγαίναμε για ύπνο, εκείνος έμενε μόνος και έγραφε. Αλλά και σαν καταζητούμενος, καθώς μου λένε, έγραφε, πολλές φορές ολόκληρες διατριβές. Ενδιαφερόταν για τον τρόπο ζωής μετά τον Αγώνα, πώς θα υποβοηθηθεί ο απλός πολίτης και κυρίως ο αγρότης με τον οποίο είχε μεγαλύτερη συνάφεια, λόγω επαγγέλματος. Στο κρησφύγετο είχε γράψει ολόκληρο βιβλίο με θέμα την αγροτική πολιτική και μεταρρύθμιση που έπρεπε να γίνει μετά την απελευθέρωση.

Κ.Ι.: Όλα αυτά έχουν χαθεί;

Γ.Μ.: Έχουν χαθεί και δεν ξέρω αν θα βρεθούν ποτέ. Στα κρατητήρια είχα κρύψει τρία ολόκληρα τετράδια με δικές του σκέψεις για τον Αγώνα και άλλα θέματα. Πολλά καταστρέψαμε μετά από μια απόπειρα εναντίον του Sinclair, όταν ερχόταν να επισκεφθεί τα κρατητήρια και στην έρευνα που ακολούθησε ήμασταν όλοι προσεχτικοί. Ανάμεσα στα έγγραφα που είχα ήταν και ένα γράμμα του Αυξεντίου προς εμένα, στο οποίο, μου ζητούσε να εξηγήσω στους αδελφούς του Μάκη Γιωργάλλα πώς έπεσε. Έκανε απολογισμό για να εξυμνήσει τον ήρωα που ήταν δίπλα του και για τον οποίο έγραφε ότι ήταν ''ο Βενιαμίν των ομάδων μου".

Κ.Ι.: Από την ποίηση του Κυριάκου έχει χαθεί μέρος;

Γ.Μ.: Θα πρέπει να έχουν χαθεί τα περισσότερα.

Κ.Ι.: Αυτά που έχουμε είναι ελάχιστα.

Γ.Μ.: Ναι, βέβαια. Ασχολείτο με την ποίηση, τα λογοτεχνικά δοκίμια, ακόμα και με θεατρικά. Βεβαίως διασώζονται κάποιες πρώτες προσπάθειές του, της περιόδου του Γυμνασίου. Ήταν μόνιμος μελετητής της φιλοσοφίας, της λογοτεχνίας και της ψυχολογίας. Πέραν των βιβλίων της γεωπονίας, τα βιβλία στη βιβλιοθήκη του ήταν αυτού του περιεχομένου. Ήταν μελετητής των φιλοσόφων από την αρχαιότητα μέχρι τον Φρόυντ. Αρκετά από τα βιβλία του αυτά υπάρχουν στο σπίτι μας στο Παλαιχώρι.

Κ.Ι.: Θάθελα να αναφερθώ στα βιβλία που αγόραζε και διάβαζε, γι' αυτό θάθελα να τα δω.

Γ.Μ.: Πρέπει να κάνουμε μια επίσκεψη στο Παλαιχώρι.

Κ.Ι.: Χρειάζεται να αναφέρουμε μερικούς τίτλους βιβλίων για να δεί-
ξουμε πως δεν ήταν τυχαίο πρόσωπο.

Γ.Μ.: Διάβαζε Νίτσε, Σοπενάουερ, Φρόυντ.

K.I.: Ο Κυριάκος ήταν ένας άνθρωπος πνευματικός, ένας διανοούμενος, ένας στοχαστή ς κι ένας οραματιστής.

Γ.Μ.: Όταν ήταν στο Φουντζί, μια αγροικία κάτω από τον Άγιο Ιλαρίωνα, σκάβοντας να κάνει κρησφύγετο, είχε πέσει πάνω σε τάφο της προγεωμετρικής εποχής. Έκανε κρησφύγετό του τον τάφο αυτό, στον οποίο υπήρχαν όλα τα αγγεία που είχαν τοποθετηθεί εκεί. Είχε συγκλονιστεί από το γεγονός ότι ύστερα από τρεις χιλιάδες χρόνια, εμείς, οι κάτοικοι του νησιού καταφεύγουμε για ασφάλεια στους τάφους των προγόνων μας. Έγραψε ολόκληρη πραγματεία πάνω στο θέμα αυτό.

Κ.Ι.: Υπάρχει;

Γ.Μ.: Δεν υπάρχει. Αλλά το θυμούμαι από αναφορά της Ρήνας Κατσελλή, η οποία έγραψε ένα θεατρικό που αναφέρεται σ' αυτό, αν και βασικά την ενδιέφερε τι έγινε μέσα σε κείνο το κρησφύγετο. Είχα και ορισμένα από τα αγγεία που είχε περισώσει η Ρήνα.

Κ.Ι.: Η Ρήνα θάναι καλός συνομιλητής για τον Κυριάκο, γιατί τον αγαπούσε πολύ.

Γ.Μ.: Θα πρέπει να είναι. Η δική της φυσιογνωμία και ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία είχε ως αφετηρία τις παραινέσεις του Κυριάκου.

Κ.Ι.: Ας συνεχίσουμε κ. Μάτση, για εκείνο το προφητικό ποίημα του Κυριάκου, ένα από τα πιο ωραία που γράφτηκαν για τον Αγώνα.

Γ.Μ.: Ναι. Η ιδέα του θανάτου για έναν αγωνιστή και μάλιστα του επιπέδου του Κυριάκου ήταν η αναμενόμενη εξέλιξη και η φυσιολογική πορεία στη μορφή του Αγώνα που διεξήγετο. Πέραν τούτου ο Κυριάκος, αγωνιζόμενος για τον άνθρωπο και για παναθρώπινα ιδανικά, ήταν έτοιμος. Μπορώ να πω ότι μέσα του είχε ωριμάσει ο ρόλος και η εκπλήρωση του ρόλου της αποστολής του, ώστε θεωρούσε το θάνατο σαν τη φυσιολογική κατάληξη. Φιλοσοφικά, πιστεύω, πως ο ίδιος είχε αρθεί σε τέτοιο ύψος υπέρβασης των γηϊνων, που μπορεί να πει κανείς ότι ο θάνατος ήταν η λύτρωση, ήταν το αναμενόμενο τέλος. Είχε ξεπεράσει τα όρια.

Κ.Ι.: Έφτασε σε τέτοιο βαθμό αυθυπέρβασης και αυταπάρνησης για την ιδέα, ώστε είχε ταυτιστεί πλήρως με την ιδέα. Το σαρκίον δεν τον ενδιέφερε.

Γ.Μ.: Και η ιδέα του ήταν πολύ πιο πλατιά και με ορίζοντες και διαστάσεις πανανθρώπινες. Μπορεί να πει κανείς ότι είχε φτάσει το του αποστόλου Παύλου: "Ουκ ένι Ιουδαίος, ουδέ Έλλην, δούλος ή ελεύθερος", δηλαδή ο άνθρωπος ήταν άνθρωπος πλέον, δικαιούται να έχει όσα ο Θεός όρισε γι αυτόν.

Κ.Ι.: Ως ελεύθερο ον.

Γ.Μ.: Ήταν αυτή μια ευρύτερης προοπτικής και αντιλήψεως τοποθέτηση που ήταν και το πιστεύω του. Γι αυτό και η αντιμετώπιση του θανάτου στο Δίκωμο επιβεβαιώνει αυτή την αλήθεια.
Δεν θα ήταν εύκολο για κανένα μας να βρεθεί μπροστά στο δίλημμα της ζωής ή του θανάτου. Να μην υπάρχει περίπτωση διαφυγής από το θάνατο και να τον επιλέξεις συνειδητά, να εξαναγκάσεις τους συντρόφους σου να αποχωρήσουν και να μείνεις μόνος, γιατί εσύ ήσουν έτοιμος να αντιμετωπίσεις αυτό το ενδεχόμενο και να το πραγματώσεις.

Κ.Ι.: Μέσα στην έρημο της σημερινής ανθρωπότητος, αυτού του αναστήματος άνθρωποι θεωρούνται φάροι, λιοντάρια της ερήμου. Είναι ελάχιστοι.

Γ.Μ.: Πρέπει να συμφωνήσω ότι είναι ελάχιστοι.
Σε ορισμένα κείμενα του Κυριάκου, όπου παραλληλίζονται ο Σωκράτης και ο Χριστός με ιδέες πανανθρώπινων διαστάσεων, αποκαλύπτεται και η δική του καταξίωση προς αυτές τις θέσεις.

Κ.Ι.: Σίγουρα. Τώρα θα σας αποκαλύψω και το λόγο αυτής της έρευνας. Δεν είμαι μόνο ιστορικός - ξέρεις είμαι άνθρωπος της μεταφυσικής, της φιλοσοφίας και αγαπώ τον τόπο μου. Πιστεύω ότι αναδεικνύοντας τους μεγάλους ήρωες της ανθρωπότητας, αναδεικνύουμε αυτούς που χρειάζεται η ανθρωπότητα για να την οδηγήσουν μπροστά. Αυτοί φτάνουν στην αγιότητα. Η αγιότητα τι είναι; Άγιος είναι εκείνος που θυσιάζει εξολοκλήρου τον εαυτό του στο Θεό. Άνθρωποι, σαν τον Κυριάκο, θυσιάζουν τον εαυτό τους για την ιδέα, που είναι κατάσταση θεϊκή. Η ελευθερία τι είναι; Θεϊκό δώρο.
Αυτός είναι και ο λόγος που θέλησα να κάνω την έρευνα αυτή. Πιστεύω, πως προβάλλοντας τέτοιες μορφές που ανήκουν υπαρξιακά στο χώρο του πνεύματος, προβάλλεις αυτούς που πραγματικά έχει ανάγκη ο κόσμος, για να γίνουν οι ηνίοχοί του.

Γ.Μ.: Αυτή είναι η πραγματικότητα γύρω από την εξέλιξη της προσωπικότητάς του, τη φιλοσοφία του και την αφοσίωση στους στόχους που έθεσε.

Κ.Ι.: Το σημείο που αναφέρει, σε κάποιο κείμενό του, την ψυχή και το σώμα, δείχνει τη δύναμη του πνεύματός του. Ο τρόπος που αντιμετώπισε τα βασανιστήρια επικυρώνει, όπως και το σύνολο της ζωής του, μέχρι το δοξασμένο τέλος, αυτή την, κατ' εμένα, υπαρξιακή αλήθεια. Και για εκείνους που θέλουν να βλέπουν μακριά, καλό είναι να βλέπουν τον Κυριάκο και να προσαρμόζουν τη ζωή τους. Αλλιώτικα η ζωή μας δεν καταξιώνεται.

Γ.Μ.: Έτσι είναι, όπως τα λέτε. Σημαντικό είναι κι εκείνο το κείμενό του, που βρέθηκε τυχαία και που λέει: "Ευλογημένοι αυτοί που δρόμους πρωτανοίγουν". Και: "Μακαρισμένοι αυτοί που τους ακολουθούν". Ο άνθρωπος πρέπει να δημιουργήσει κάτι.

Κ.Ι.: Χωρίς τη δημιουργικότητα τι είναι ο άνθρωπος; Πρέπει ο άνθρωπος να μετέχει στο κοσμικό δράμα.

Γ.Μ.: Όταν μιλήσεις με όσους γνώρισαν τον Κυριάκο, θα καταλήξεις στον απλό άνθρωπο που διαπνεόταν απ' αυτά τα μεγάλα και πανανθρώπινα ιδανικά.

Κ.Ι.: Με ενδιαφέρουν οι ήρωες του αναστήματος του Κυριάκου, μορφές που έφτασαν, όπως το Σωκράτη, στον ουρανό για να καταξιώσουν τη γη.